CẦN VÀ MUỐN – DẠY HỌC SINH BIẾT ƯU TIÊN TRONG CHI TIÊU

MỞ ĐẦU: VÌ SAO TRẺ EM CẦN PHÂN BIỆT “CẦN VÀ MUỐN”?

Trong thế giới hiện đại, trẻ em được tiếp xúc với hàng ngàn lựa chọn tiêu dùng mỗi ngày: từ quảng cáo trên TV, video YouTube, đến các mặt hàng bày bán đầy màu sắc ở siêu thị, tiệm tạp hóa gần nhà. Khi một đứa trẻ đứng trước quầy bánh kẹo hay đồ chơi, câu hỏi phổ biến nhất là: “Mẹ ơi, con mua cái này được không?”

Phần lớn trẻ không phân biệt được giữa thứ mình cần và thứ mình chỉ muốn. Đó là lý do vì sao nhiều em tiêu hết tiền tiêu vặt trong ngày đầu tiên, hoặc “năn nỉ cha mẹ mua món đồ chơi mới nhất” mà không hiểu rằng có thể không đủ tiền mua sách, vở, hay bữa ăn dinh dưỡng.

Trong bối cảnh đó, việc giáo dục cho học sinh tiểu học hiểu được sự khác biệt giữa nhu cầu thiết yếu (cần) và mong muốn (muốn) là một nền tảng quan trọng trong việc hình thành kỹ năng tài chính lành mạnh. Không chỉ dừng lại ở việc dạy trẻ tiêu tiền hợp lý, bài học này còn giúp các em:

• Biết đặt ưu tiên trong tiêu dùng.
• Học cách tự kiềm chế cảm xúc khi mua sắm.
• Phát triển tư duy ra quyết định có cân nhắc.

Kỹ năng phân biệt “cần và muốn” không chỉ hữu ích trong tiêu dùng, mà còn là một phần thiết yếu trong quá trình rèn luyện sự tự chủ, tiết chế và định hướng giá trị sống.

KHÁI NIỆM “CẦN VÀ MUỐN” – LÝ GIẢI ĐƠN GIẢN CHO TRẺ NHỎ

Giáo viên có thể bắt đầu bài học bằng cách đặt ra các câu hỏi tình huống gần gũi:

• “Con có thể sống mà không ăn sáng không?”
• “Nếu không có bút chì, con có học được không?”
• “Nếu không có gấu bông, con có bị đói không?”

Thông qua các câu hỏi này, giáo viên dẫn dắt học sinh hiểu rằng:

• “Cần” là những thứ thiết yếu để sống khỏe mạnh, học tập và phát triển. Ví dụ: thức ăn, nước uống, quần áo, sách vở, nhà ở, thuốc men.
• “Muốn” là những thứ giúp ta cảm thấy vui vẻ, thoải mái, thích thú, nhưng không bắt buộc phải có. Ví dụ: đồ chơi, truyện tranh, kẹo, điện thoại thông minh, quần áo hàng hiệu.

Điểm mấu chốt cần dạy trẻ: “Không phải cái gì mình thích cũng là cái mình cần.”

Dưới đây là một số tình huống cụ thể có thể sử dụng để học sinh thảo luận và phân tích:

Tình huống 1: Minh và chiếc vở học sinh

Minh có 30.000 đồng. Hôm nay, em làm rách quyển vở Toán và cần mua một cuốn mới để ghi bài. Tuy nhiên, trên đường đi học về, Minh nhìn thấy một món đồ chơi nhỏ mà em rất thích và nó cũng có giá 30.000 đồng. Minh bối rối không biết nên mua món nào.

Phân tích: Đây là tình huống rất gần gũi và phản ánh đúng tâm lý của học sinh tiểu học. Giáo viên có thể hỏi học sinh: “Nếu em là Minh, em sẽ chọn gì? Vì sao?”

Từ đó, dẫn dắt các em hiểu rằng việc mua vở là nhu cầu cần thiết để học tập, trong khi món đồ chơi chỉ là mong muốn giải trí. Nếu Minh mua đồ chơi thì ngày mai không có vở để học, có thể bị cô phê bình và ảnh hưởng kết quả học tập.

Việc lựa chọn vở là hành động có trách nhiệm và ưu tiên điều cần thiết hơn. Quan trọng là giúp trẻ nhận ra rằng “muốn” không xấu, nhưng cần biết chờ đợi và lập kế hoạch tiết kiệm để mua sau này.

Tình huống 2: Lan và hộp sữa có hình hoạt hình

Lan đi siêu thị cùng mẹ. Mẹ cho phép Lan chọn một hộp sữa để uống trong tuần. Có hai loại sữa giống nhau về hương vị và chất lượng, nhưng một loại có hình nhân vật hoạt hình mà Lan yêu thích, và giá đắt gấp đôi loại thường. Lan rất thích và năn nỉ mẹ mua loại sữa đắt tiền.

Phân tích: Giáo viên có thể đặt câu hỏi: “Cả hai loại sữa đều tốt như nhau. Nếu là con, con sẽ chọn loại nào? Vì sao?”

Qua thảo luận, học sinh sẽ thấy rằng mong muốn của Lan là hoàn toàn dễ hiểu, nhưng nếu chi nhiều tiền cho một hộp sữa chỉ vì hình vẽ, thì sẽ tốn thêm tiền mà không thực sự cần thiết. Thay vào đó, nếu chọn loại sữa rẻ hơn, số tiền còn lại có thể để dành hoặc dùng cho món đồ khác có ích hơn.

Bài học rút ra là: khi tiêu tiền, ta nên tập thói quen đặt câu hỏi về giá trị thực sự của món hàng.

Tình huống 3: Tuấn và buổi dã ngoại của lớp

Tuấn được mẹ cho 50.000 đồng để mang theo trong buổi dã ngoại của lớp. Trên xe, các bạn rủ nhau mua snack và nước ngọt. Khi đến nơi, thầy cô yêu cầu mỗi nhóm góp tiền để mua nguyên liệu nấu ăn trưa. Tuấn đã tiêu gần hết tiền mua đồ ăn vặt nên không đủ tiền góp chung với nhóm.

Phân tích: Đây là ví dụ để học sinh thấy được hậu quả của việc ưu tiên điều mình muốn hơn điều cần thiết. Dù đồ ăn vặt hấp dẫn, nhưng không đóng góp được cho nhóm sẽ khiến Tuấn cảm thấy ngại, có thể ảnh hưởng đến tinh thần tập thể và mối quan hệ bạn bè.

Giáo viên có thể hỏi: “Nếu con là Tuấn, con sẽ làm gì khác đi? Con rút ra điều gì sau tình huống này?”

Qua đó, học sinh hiểu được rằng đôi khi điều cần thiết không nằm ở món đồ cụ thể, mà là trách nhiệm và sự chia sẻ với người khác.

Những tình huống cụ thể, sinh động như vậy sẽ giúp trẻ hình dung rõ ràng hơn khái niệm “cần và muốn”, cũng như hiểu sâu sắc vai trò của việc ưu tiên nhu cầu thật sự trong cuộc sống hàng ngày.

NGUYÊN NHÂN TRẺ THƯỜNG ƯU TIÊN “MUỐN” HƠN “CẦN”

Ở lứa tuổi tiểu học, trẻ em có xu hướng hành động theo cảm xúc nhiều hơn lý trí. Khi thấy một món đồ bắt mắt, được bạn bè khoe khoang, hoặc liên tục xuất hiện trên các video mạng xã hội, trẻ dễ bị cuốn theo ham muốn sở hữu. Đây là một phản ứng bản năng và hoàn toàn dễ hiểu, bởi vì trẻ em chưa phát triển đầy đủ khả năng kiểm soát cảm xúc và chưa có kinh nghiệm cân nhắc hậu quả của hành động.

Một yếu tố quan trọng khác là trẻ chưa có trải nghiệm lao động và kiếm tiền. Các em không biết rằng mỗi đồng tiền mà cha mẹ đưa cho là kết quả của thời gian, công sức, và nỗ lực lao động. Vì không cảm nhận được “độ khó” của việc làm ra tiền, trẻ thường không ý thức được giá trị của việc tiêu tiền và dễ dàng chi cho những điều mang tính giải trí tức thời.

Hơn nữa, nhiều trẻ em sống trong môi trường được đáp ứng nhanh chóng mọi yêu cầu. Ví dụ, khi trẻ đòi mua một món đồ chơi, cha mẹ sẵn sàng chiều theo để con không khóc. Điều này hình thành thói quen “muốn là có”, làm cho trẻ ngày càng khó chấp nhận việc chờ đợi hay phải lựa chọn giữa các phương án.

Chính vì vậy, nếu không được giáo dục đúng đắn, trẻ sẽ hình thành thói quen tiêu tiền tùy hứng, chạy theo bạn bè, hoặc tiêu để thỏa mãn ham muốn tạm thời mà không suy xét về hậu quả.

Để giúp trẻ phát triển tư duy chi tiêu có suy nghĩ, giáo viên có thể áp dụng một số chiến lược đơn giản nhưng hiệu quả:

• Không trách mắng khi trẻ đòi hỏi, mà nên dùng cơ hội đó để giáo dục. Hỏi trẻ: “Nếu con mua cái này, con có còn đủ tiền để mua thứ con thật sự cần không?” Câu hỏi gợi mở sẽ giúp trẻ học cách cân nhắc.
• Giải thích cho trẻ rằng tiền có giới hạn, và mỗi người chỉ có một lượng tiền nhất định để chi tiêu. Vì thế, ta cần lựa chọn khôn ngoan thay vì tiêu hết ngay cho những điều mình thích nhất thời.
• Dạy trẻ đặt mục tiêu: “Con đang tiết kiệm để mua gì?”, “Nếu hôm nay không tiêu, tuần sau con có thể mua món lớn hơn không?” Việc đặt mục tiêu giúp trẻ có động lực tiết kiệm và học được cách trì hoãn mong muốn – một năng lực quan trọng cho sự thành công trong tương lai.

Tóm lại, việc trẻ ưu tiên “muốn” hơn “cần” là điều rất tự nhiên, xuất phát từ tâm lý lứa tuổi và hoàn cảnh sống. Nhưng nếu người lớn, đặc biệt là giáo viên tiểu học, kiên trì hướng dẫn, đặt câu hỏi phù hợp và tạo ra các trải nghiệm tiêu dùng có định hướng, trẻ hoàn toàn có thể hình thành kỹ năng phân biệt, cân nhắc và lựa chọn ưu tiên đúng đắn trong chi tiêu.

PHƯƠNG PHÁP DẠY TRẺ PHÂN BIỆT “CẦN VÀ MUỐN”

Để giúp học sinh tiểu học không chỉ ghi nhớ khái niệm “cần và muốn”, mà còn vận dụng được trong tình huống thực tế, giáo viên cần triển khai các phương pháp học tập trực quan, thực hành và mang tính trải nghiệm. Dưới đây là ba phương pháp gợi ý dễ áp dụng trong lớp học:

a. Phân loại bằng hình ảnh

Giáo viên chuẩn bị một bộ thẻ tranh hoặc in hình ảnh minh họa các vật dụng quen thuộc với học sinh. Chẳng hạn:

• Nhóm “cần”: cơm, áo, bút, sách, giày, nước, thuốc.
• Nhóm “muốn”: bánh kẹo, búp bê, máy chơi game, kem, thú nhồi bông.

Mỗi học sinh (hoặc nhóm nhỏ) được phát các hình ảnh và yêu cầu phân loại vào hai cột “Cần và Muốn”. Sau khi hoàn tất, cả lớp cùng thảo luận: Vì sao em xếp món đó vào nhóm “cần”? Vì sao em nghĩ món kia là “muốn”?

Hoạt động này không chỉ giúp học sinh hiểu khái niệm qua hình ảnh mà còn tạo cơ hội để bày tỏ quan điểm cá nhân, đối chiếu ý kiến với bạn bè và được giáo viên dẫn dắt, làm rõ những hiểu lầm. Ví dụ: Có em nghĩ “điện thoại là cần” vì thường thấy bố mẹ sử dụng, giáo viên có thể hỏi lại: “Với người lớn thì có thể cần, còn với học sinh tiểu học thì sao?” → từ đó mở rộng tư duy phân tích theo đối tượng sử dụng.

b. Trò chơi chọn lựa trong giới hạn ngân sách

Hoạt động này mô phỏng tình huống đời thực: Giáo viên đưa ra tình huống cụ thể như “Con có 50.000 đồng, và đây là danh sách các món đồ mà con muốn mua.” Danh sách có thể bao gồm:

• Vở ô ly: 10.000 đồng
• Truyện tranh: 20.000 đồng
• Kẹo và snack: 15.000 đồng
• Bút chì màu: 25.000 đồng
• Quạt mini: 30.000 đồng

Học sinh được yêu cầu lựa chọn sao cho tổng tiền không vượt quá 50.000 đồng. Sau khi chọn xong, học sinh chia sẻ lý do vì sao chọn món này mà không chọn món kia.

Qua trò chơi này, trẻ rèn luyện kỹ năng lập ngân sách nhỏ và ra quyết định dựa trên ưu tiên, hiểu rằng không thể mua hết mọi thứ mình thích, nên cần biết sắp xếp theo điều cần thiết trước. Giáo viên nên khuyến khích các em giải thích suy nghĩ của mình để tăng khả năng diễn đạt và tự phản biện.

c. Viết nhật ký chi tiêu

Đây là hoạt động giúp học sinh tự theo dõi hành vi tiêu tiền của mình, từ đó tự điều chỉnh.

Giáo viên phát cho học sinh mẫu bảng theo dõi đơn giản, gồm các cột:

• Ngày
• Em đã tiêu tiền vào việc gì?
• Món đó là “cần” hay “muốn”?
• Em cảm thấy thế nào sau khi tiêu? (hài lòng, tiếc nuối, vui, hối tiếc…)
• Tuần sau em sẽ thay đổi điều gì?

Học sinh thực hiện trong vòng 5–7 ngày, sau đó nộp lại hoặc chia sẻ trước lớp. Giáo viên có thể chọn một vài trường hợp để thảo luận chung (không nêu tên) nhằm rút ra bài học.

Hoạt động này giúp trẻ hình thành thói quen quan sát bản thân và biết chịu trách nhiệm với hành vi tiêu dùng của mình. Qua đó, trẻ học được rằng không chỉ cần biết phân biệt “cần” – “muốn”, mà còn cần suy nghĩ sau mỗi hành vi tiêu tiền để rút kinh nghiệm và cải thiện dần dần. Hướng dẫn trẻ lập bảng theo dõi tiền tiêu vặt trong 1 tuần:

• Con đã tiêu tiền vào việc gì?
• Món đó là “cần” hay “muốn”?
• Con có hối tiếc gì không?
• Con sẽ điều chỉnh thế nào tuần sau?

TÍCH HỢP LIÊN MÔN – TĂNG CƯỜNG HIỆU QUẢ GIÁO DỤC

Việc tích hợp bài học “Cần và Muốn” vào các môn học khác trong chương trình tiểu học không chỉ giúp học sinh củng cố kiến thức, mà còn phát triển năng lực tư duy toàn diện. Dưới đây là một số cách tích hợp cụ thể:

Toán học: Giáo viên có thể lồng ghép nội dung tài chính qua các bài toán thực tế. Ví dụ, yêu cầu học sinh tính tổng tiền của các món đồ “cần và muốn” trong danh sách, so sánh giá, hoặc giải bài toán: “Với 50.000 đồng, con có thể mua được những món nào?” Những bài toán này rèn luyện kỹ năng tính toán, tư duy logic và kỹ năng ra quyết định trong giới hạn ngân sách.

Mỹ thuật: Hoạt động vẽ tranh “Túi đồ con cần” và “Túi đồ con muốn” là một cách sinh động để học sinh thể hiện nhận thức cá nhân. Sau khi hoàn thành, học sinh sẽ trình bày về các món đồ mình chọn, qua đó giáo viên có thể đánh giá khả năng phân biệt và diễn đạt của trẻ. Đồng thời, đây là cơ hội để học sinh suy nghĩ về những điều thực sự cần thiết trong cuộc sống hằng ngày.

Tiếng Việt: Trong giờ Tập làm văn hoặc Kể chuyện, giáo viên có thể giao đề bài như: “Một lần con chọn điều cần thay vì điều muốn và kết quả là…” hoặc “Nếu con không phân biệt được cần và muốn thì điều gì sẽ xảy ra?”. Việc này giúp học sinh phát triển kỹ năng ngôn ngữ, khả năng kể chuyện theo mạch lạc và đồng thời phản ánh tư duy tài chính của trẻ một cách tự nhiên.

Đạo đức: Giáo viên có thể tổ chức các buổi thảo luận theo nhóm hoặc cả lớp với các chủ đề như: “Tiêu tiền như thế nào là hợp lý?”, “Vì sao phải biết tiết kiệm?”, “Làm thế nào để không bị lôi cuốn bởi quảng cáo?”. Qua đó, học sinh không chỉ được củng cố kỹ năng phân biệt “cần” và “muốn”, mà còn phát triển các giá trị sống như tiết kiệm, trách nhiệm và trung thực.

Việc tích hợp liên môn sẽ giúp học sinh tiếp cận kiến thức tài chính một cách toàn diện, đa chiều, gắn liền với các năng lực học tập khác, đồng thời tạo hứng thú và tính ứng dụng cao trong thực tế.

LỒNG GHÉP GIÁ TRỊ SỐNG QUA BÀI HỌC “CẦN VÀ MUỐN”

Bài học “Cần và Muốn” không chỉ giúp học sinh biết cách tiêu tiền hợp lý mà còn là dịp quan trọng để rèn luyện nhân cách và các giá trị sống cốt lõi. Khi đứng trước mỗi quyết định chi tiêu, trẻ có thể học được nhiều bài học đạo đức nếu được giáo viên dẫn dắt đúng cách.

Tự chủ là giá trị đầu tiên được rèn luyện thông qua việc phân biệt “cần và muốn”. Trong một thế giới đầy cám dỗ mua sắm và quảng cáo, khả năng kiềm chế ham muốn tức thì để chờ đợi hoặc tiết kiệm cho mục tiêu lớn hơn chính là dấu hiệu của sự trưởng thành. Khi trẻ biết chờ đợi để mua thứ mình thực sự cần, điều đó chứng tỏ các em đang học cách kiểm soát cảm xúc và hành vi.

Trách nhiệm cũng là một giá trị quan trọng. Mỗi hành vi tiêu tiền đều mang theo hậu quả: nếu tiêu hết cho món mình thích, trẻ có thể không còn tiền cho điều cần thiết sau đó. Khi trẻ được luyện tập cân nhắc trước khi tiêu, các em sẽ hiểu rằng mình có trách nhiệm với đồng tiền được trao – không chỉ với bản thân mà còn với người thân và tập thể.

Biết ơn là một khía cạnh sâu sắc có thể được khơi dậy từ bài học này. Trẻ em khi hiểu rằng tiền không “tự nhiên có” mà là kết quả của lao động vất vả từ cha mẹ, ông bà, sẽ dần biết trân trọng giá trị lao động và công sức người thân. Từ đó, các em sẽ tiêu tiền một cách thận trọng hơn, đồng thời hình thành thái độ sống biết ơn, hiếu thảo và chia sẻ.

Khi được lồng ghép khéo léo, các giá trị trên sẽ không tách rời khỏi bài học tài chính, mà hòa quyện để tạo thành nền tảng đạo đức cho thói quen tài chính bền vững suốt đời.

GỢI Ý MỞ RỘNG CHỦ ĐỀ

Để bài học “Cần và Muốn” trở nên sống động và ăn sâu vào nhận thức, giáo viên có thể triển khai các hoạt động mở rộng cả trong và ngoài lớp học:

• Tổ chức góc trưng bày “Cần và Muốn” tại lớp: Mỗi học sinh mang đến một hình ảnh hoặc vật phẩm tượng trưng cho một món đồ “cần” và một món đồ “muốn”. Trưng bày theo nhóm hoặc bảng lớp giúp các em thảo luận và lý giải tại sao lại phân loại như vậy. Qua đó, giáo viên cũng dễ nhận ra nhận thức chưa đúng để điều chỉnh.
• Làm bảng kế hoạch tuần: Giao nhiệm vụ cho học sinh viết hoặc vẽ 3 món mình cần và 3 món mình muốn trong tuần. Sau đó yêu cầu các em chọn một món ưu tiên nhất và lý giải lý do. Hoạt động này giúp trẻ biết sắp xếp ưu tiên và bắt đầu hình thành tư duy lập kế hoạch chi tiêu cá nhân.
• Mời phụ huynh tham gia: Gợi ý học sinh về nhà phỏng vấn cha mẹ: “Tuần này gia đình mình đã ưu tiên chi tiêu điều gì?”, “Có điều gì ba mẹ muốn mua nhưng chưa mua vì phải để dành cho việc quan trọng hơn không?”. Những cuộc trò chuyện gia đình này không chỉ gắn kết thế hệ, mà còn giúp trẻ kết nối bài học tài chính ở lớp với thực tế đời sống.

Các hoạt động mở rộng này chính là cầu nối giúp học sinh chuyển từ kiến thức sang hành vi, từ bài học trong lớp sang ứng dụng ngoài đời. Và đó là mục tiêu cuối cùng của giáo dục tài chính – giáo dục để sống có hiểu biết và trách nhiệm.

KẾT LUẬN

Bài học “Cần và Muốn” không đơn thuần là một nội dung kiến thức trong giáo dục tài chính, mà còn là nền tảng giúp học sinh hình thành tư duy tiêu dùng có suy nghĩ, trách nhiệm và nhân văn. Khi trẻ biết phân biệt rõ ràng giữa nhu cầu thiết yếu và mong muốn cá nhân, các em sẽ có khả năng đưa ra những quyết định chi tiêu đúng đắn – điều không chỉ cần thiết trong tuổi thơ, mà còn là hành trang quan trọng cho cuộc sống trưởng thành.

Đối với giáo viên tiểu học, việc giảng dạy chủ đề này không chỉ là truyền đạt kiến thức, mà còn là quá trình gieo mầm giá trị sống, giúp học sinh rèn luyện sự tự chủ, lòng biết ơn và tinh thần chia sẻ. Mỗi hoạt động học tập, mỗi tình huống giả định trong lớp đều là cơ hội để trẻ thực hành kỹ năng phân tích, lựa chọn và tự chịu trách nhiệm về hành vi tài chính của mình.

Với sự kết hợp linh hoạt giữa phương pháp trực quan, trò chơi trải nghiệm và tích hợp liên môn, bài học “Cần và Muốn” sẽ trở nên sinh động, thiết thực và dễ thấm sâu vào nhận thức của học sinh. Đây chính là bước khởi đầu quan trọng trong việc xây dựng một thế hệ công dân có hiểu biết tài chính, tiêu dùng có trách nhiệm và sống tử tế với chính mình cũng như với cộng đồng.

Trung tâm bồi dưỡng kỹ năng Thiên Tường ART