GIA ĐÌNH NÊN ĐỒNG HÀNH VỚI CON NHƯ THẾ NÀO TRONG HÀNH TRÌNH CHỌN NGHỀ?

MỞ ĐẦU

Chọn nghề là một trong những quyết định quan trọng nhất trong đời mỗi người, ảnh hưởng đến không chỉ sự nghiệp mà còn định hình phong cách sống, các mối quan hệ xã hội và mức độ hạnh phúc cá nhân. Đối với học sinh trung học cơ sở – những người đang ở ngưỡng cửa hình thành nhân sinh quan và thế giới quan, quá trình hướng nghiệp càng trở nên quan trọng và cần thiết. Tuy nhiên, trong hành trình này, các em không thể đi một mình. Sự đồng hành của gia đình – đặc biệt là cha mẹ – đóng vai trò then chốt trong việc giúp các em khám phá bản thân, định hình mục tiêu và xây dựng lộ trình nghề nghiệp một cách chủ động, đúng đắn.

Thực tế cho thấy, trong nhiều trường hợp, cha mẹ là người có ảnh hưởng lớn nhất đến lựa chọn nghề nghiệp của con. Dù vô tình hay hữu ý, kỳ vọng, lời khuyên và định hướng từ phụ huynh có thể tạo ra động lực mạnh mẽ hoặc ngược lại – trở thành rào cản làm lu mờ tiếng nói nội tâm của đứa trẻ. Khi cha mẹ áp đặt nghề nghiệp theo mong muốn cá nhân mà không lắng nghe, không quan sát hoặc không hiểu rõ con, hậu quả có thể là sự mất phương hướng, thiếu động lực học tập, hoặc khủng hoảng giá trị sau này.

Ngược lại, khi cha mẹ biết đồng hành đúng cách – không áp đặt, biết lắng nghe, chia sẻ và cùng khám phá – quá trình chọn nghề sẽ trở thành cơ hội tuyệt vời để kết nối cảm xúc, bồi đắp sự tự tin và trao quyền cho con trẻ trên hành trình xây dựng tương lai. Điều quan trọng là làm sao để phụ huynh vừa phát huy vai trò định hướng, vừa tôn trọng cá tính và quyền lựa chọn của con.

Bài viết này sẽ phân tích vai trò của gia đình trong giáo dục hướng nghiệp, từ việc đồng hành bằng sự quan tâm đúng mực, gợi mở khám phá nghề nghiệp, hỗ trợ trải nghiệm thực tế, đến việc định hình giá trị sống và năng lực tự quyết cho con. Qua đó, bài viết khẳng định rằng: gia đình không nên “định đoạt nghề”, mà cần “đồng hành cùng con chọn nghề” – một cách chủ động, khéo léo và nhân văn.

1. VAI TRÒ VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA GIA ĐÌNH TRONG ĐỊNH HƯỚNG NGHỀ NGHIỆP

Gia đình là môi trường giáo dục đầu tiên và có ảnh hưởng sâu sắc nhất đối với quá trình trưởng thành của mỗi cá nhân, trong đó có cả nhận thức về nghề nghiệp. Từ thuở nhỏ, những gì trẻ nhìn thấy, nghe được và cảm nhận trong gia đình – bao gồm cách cha mẹ nói về công việc, thái độ với lao động, hoặc câu chuyện về những người làm nghề xung quanh – đều góp phần hình thành ấn tượng ban đầu về nghề nghiệp. Ở lứa tuổi THCS, khi học sinh bắt đầu đặt câu hỏi về tương lai và giá trị sống, vai trò của gia đình trong việc dẫn dắt, định hướng càng trở nên rõ nét.

Trong nhiều trường hợp, cha mẹ chính là hình mẫu nghề nghiệp đầu tiên của con. Nếu cha mẹ yêu thích công việc, sống có lý tưởng nghề nghiệp, con sẽ có khuynh hướng nhìn nghề nghiệp như một phần ý nghĩa của cuộc sống. Ngược lại, nếu cha mẹ thường xuyên than vãn về công việc, coi lao động chỉ là gánh nặng, con có thể hình thành suy nghĩ tiêu cực, hoặc thiếu khát vọng phát triển nghề nghiệp đúng đắn.

Bên cạnh đó, cha mẹ cũng là người trực tiếp hoặc gián tiếp đưa ra định hướng nghề nghiệp cho con thông qua lời khuyên, sự kỳ vọng hoặc lựa chọn môi trường học tập. Có phụ huynh muốn con nối nghiệp, có người lại hướng con theo ngành nghề “ổn định”, “dễ xin việc”, hoặc có “thu nhập cao” theo quan điểm của người lớn. Những ảnh hưởng này, nếu không đi kèm sự thấu hiểu và linh hoạt, rất dễ khiến học sinh lựa chọn nghề theo cảm tính, vì làm hài lòng cha mẹ hơn là vì đam mê hay phù hợp với năng lực.

Một yếu tố khác không thể bỏ qua là ảnh hưởng từ các mối quan hệ xã hội của gia đình. Một đứa trẻ sống trong gia đình có nhiều người làm nghề sư phạm, y tế, luật, kinh doanh… thường sẽ quen thuộc với các lĩnh vực đó, đồng thời ít có cơ hội tiếp cận thông tin nghề nghiệp ngoài vùng quen thuộc. Điều này cho thấy, nhận thức về nghề nghiệp chịu ảnh hưởng lớn từ hệ sinh thái xung quanh trẻ, trong đó gia đình là trung tâm đầu tiên.

Cuối cùng, gia đình còn là chỗ dựa tâm lý quan trọng trong hành trình hướng nghiệp. Những lời động viên đúng lúc, thái độ tôn trọng lựa chọn của con, hay cách cha mẹ xử lý khi con thay đổi ý định nghề nghiệp… đều ảnh hưởng đến sự tự tin và kiên định của học sinh. Khi cha mẹ là người đồng hành chứ không phải giám sát, con trẻ sẽ cảm thấy an toàn để khám phá bản thân, thử – sai – học hỏi và trưởng thành.

Như vậy, gia đình vừa có vai trò gợi mở, dẫn dắt, lại vừa là người tạo không gian tâm lý tích cực để con phát triển năng lực định hướng nghề nghiệp. Việc nhận thức đúng vai trò này sẽ là tiền đề để phụ huynh đồng hành cùng con một cách hiệu quả hơn trong các giai đoạn tiếp theo.

2. NHỮNG SAI LẦM THƯỜNG GẶP CỦA CHA MẸ KHI ĐỊNH HƯỚNG NGHỀ CHO CON

Dù với mong muốn tốt đẹp, nhiều cha mẹ vẫn mắc phải những sai lầm vô tình khiến quá trình định hướng nghề nghiệp của con trở nên khiên cưỡng, thiếu hiệu quả hoặc mang lại hậu quả lâu dài. Những sai lầm này thường bắt nguồn từ thói quen nuôi dạy truyền thống, sự thiếu hiểu biết về thế giới nghề hiện đại hoặc từ việc đặt nặng kỳ vọng lên vai con trẻ.

Một trong những sai lầm phổ biến nhất là áp đặt con theo mong muốn của cha mẹ. Không ít phụ huynh có xu hướng hướng con theo nghề mình từng mơ ước nhưng không đạt được, hoặc nối nghiệp gia đình để giữ “uy tín”, “truyền thống”. Sự áp đặt này khiến con cảm thấy không được là chính mình, dễ đánh mất động lực và tình yêu nghề nghiệp – yếu tố rất quan trọng trong sự nghiệp lâu dài.

Thứ hai là đánh giá nghề nghiệp theo thu nhập và danh tiếng xã hội. Nhiều cha mẹ chỉ công nhận một số nghề “cao quý” như bác sĩ, kỹ sư, giảng viên, mà bỏ qua hoặc xem nhẹ những nghề nghiệp dịch vụ, nghệ thuật, lao động kỹ thuật… Điều này không chỉ làm méo mó nhận thức của con về giá trị nghề nghiệp, mà còn khiến con tự ti nếu muốn chọn nghề trái với kỳ vọng xã hội.

Một sai lầm khác là thiếu lắng nghe và thấu hiểu con. Cha mẹ có thể quá bận rộn hoặc mặc định rằng mình “hiểu con nhất”, nên không chú ý đến những tín hiệu nhỏ cho thấy đam mê và khả năng tiềm ẩn của con. Việc thiếu đối thoại cởi mở dễ khiến con cảm thấy cô đơn, bị kiểm soát, hoặc né tránh việc chia sẻ thật lòng về ước mơ của mình.

Ngoài ra, so sánh con với người khác – anh chị em, bạn bè, “con nhà người ta” – cũng là điều dễ gây tổn thương và mất tự tin. Khi bị ép phải giống người khác, con sẽ không có cơ hội phát triển bản sắc cá nhân và khả năng độc lập trong suy nghĩ – điều rất cần thiết khi chọn nghề.

Cuối cùng, can thiệp quá sâu vào mọi quyết định của con, từ chọn lớp học thêm, chọn trường, chọn môn học, đến chọn nghề… có thể khiến con trở nên lệ thuộc, thiếu chủ động và thiếu kỹ năng ra quyết định – một năng lực cốt lõi trong thế kỷ 21. Điều này đặc biệt nguy hiểm nếu con gặp phải khủng hoảng nghề nghiệp trong tương lai mà không có khả năng điều chỉnh hướng đi.

Những sai lầm trên không nhằm quy kết trách nhiệm, mà là lời nhắc nhở phụ huynh cần thay đổi cách tiếp cận: từ “chỉ đạo” sang “đồng hành”, từ “áp đặt” sang “gợi mở”. Khi tránh được những điều này, gia đình sẽ trở thành điểm tựa bền vững giúp con tự tin và sáng suốt trên hành trình chọn nghề.Gia đình là môi trường giáo dục đầu tiên và có ảnh hưởng sâu sắc nhất đối với quá trình trưởng thành của mỗi cá nhân, trong đó có cả nhận thức về nghề nghiệp. Từ thuở nhỏ, những gì trẻ nhìn thấy, nghe được và cảm nhận trong gia đình – bao gồm cách cha mẹ nói về công việc, thái độ với lao động, hoặc câu chuyện về những người làm nghề xung quanh – đều góp phần hình thành ấn tượng ban đầu về nghề nghiệp. Ở lứa tuổi THCS, khi học sinh bắt đầu đặt câu hỏi về tương lai và giá trị sống, vai trò của gia đình trong việc dẫn dắt, định hướng càng trở nên rõ nét.

Trong nhiều trường hợp, cha mẹ chính là hình mẫu nghề nghiệp đầu tiên của con. Nếu cha mẹ yêu thích công việc, sống có lý tưởng nghề nghiệp, con sẽ có khuynh hướng nhìn nghề nghiệp như một phần ý nghĩa của cuộc sống. Ngược lại, nếu cha mẹ thường xuyên than vãn về công việc, coi lao động chỉ là gánh nặng, con có thể hình thành suy nghĩ tiêu cực, hoặc thiếu khát vọng phát triển nghề nghiệp đúng đắn.

Bên cạnh đó, cha mẹ cũng là người trực tiếp hoặc gián tiếp đưa ra định hướng nghề nghiệp cho con thông qua lời khuyên, sự kỳ vọng hoặc lựa chọn môi trường học tập. Có phụ huynh muốn con nối nghiệp, có người lại hướng con theo ngành nghề “ổn định”, “dễ xin việc”, hoặc có “thu nhập cao” theo quan điểm của người lớn. Những ảnh hưởng này, nếu không đi kèm sự thấu hiểu và linh hoạt, rất dễ khiến học sinh lựa chọn nghề theo cảm tính, vì làm hài lòng cha mẹ hơn là vì đam mê hay phù hợp với năng lực.

Một yếu tố khác không thể bỏ qua là ảnh hưởng từ các mối quan hệ xã hội của gia đình. Một đứa trẻ sống trong gia đình có nhiều người làm nghề sư phạm, y tế, luật, kinh doanh… thường sẽ quen thuộc với các lĩnh vực đó, đồng thời ít có cơ hội tiếp cận thông tin nghề nghiệp ngoài vùng quen thuộc. Điều này cho thấy, nhận thức về nghề nghiệp chịu ảnh hưởng lớn từ hệ sinh thái xung quanh trẻ, trong đó gia đình là trung tâm đầu tiên.

Cuối cùng, gia đình còn là chỗ dựa tâm lý quan trọng trong hành trình hướng nghiệp. Những lời động viên đúng lúc, thái độ tôn trọng lựa chọn của con, hay cách cha mẹ xử lý khi con thay đổi ý định nghề nghiệp… đều ảnh hưởng đến sự tự tin và kiên định của học sinh. Khi cha mẹ là người đồng hành chứ không phải giám sát, con trẻ sẽ cảm thấy an toàn để khám phá bản thân, thử – sai – học hỏi và trưởng thành.

Như vậy, gia đình vừa có vai trò gợi mở, dẫn dắt, lại vừa là người tạo không gian tâm lý tích cực để con phát triển năng lực định hướng nghề nghiệp. Việc nhận thức đúng vai trò này sẽ là tiền đề để phụ huynh đồng hành cùng con một cách hiệu quả hơn trong các giai đoạn tiếp theo.

3. GIA ĐÌNH ĐỒNG HÀNH NHƯ THẾ NÀO ĐỂ CON CHỌN NGHỀ ĐÚNG – CHỌN NGHỀ SÁNG?

Sau khi nhận diện những sai lầm phổ biến, điều quan trọng hơn là định hướng cha mẹ nên làm gì – và làm như thế nào – để thật sự trở thành người đồng hành hiệu quả với con trong hành trình chọn nghề. Việc đồng hành đúng cách không chỉ giúp con khám phá bản thân một cách chủ động, mà còn bồi dưỡng lòng tin, năng lực tự quyết và sự kiên định trong mục tiêu sống.

3.1. Lắng nghe và thấu hiểu con Trước khi định hướng, cha mẹ cần dành thời gian quan sát và lắng nghe con: con thích điều gì? Con có điểm mạnh gì nổi bật? Con quan tâm đến những vấn đề nào trong xã hội? Những cuộc trò chuyện nhẹ nhàng, không phán xét sẽ giúp con cởi mở hơn trong việc chia sẻ ước mơ. Lắng nghe không chỉ là nghe bằng tai, mà còn là lắng cảm xúc, thái độ, và ngôn ngữ cơ thể của con.

3.2. Gợi mở thay vì áp đặt Thay vì nói “Con nên học nghề này vì mẹ thấy tốt”, hãy hỏi: “Con thấy nghề đó có điểm gì hấp dẫn?”, “Nếu làm nghề này, con có thể phát huy điểm mạnh nào?”. Cách gợi mở sẽ giúp con chủ động phân tích và phản tư, thay vì tiếp nhận thụ động. Cha mẹ đóng vai trò là người bạn đường, gợi ý chứ không “chỉ đạo”.

3.3. Tạo cơ hội cho con trải nghiệm thực tế Không có gì hiệu quả bằng việc con được trực tiếp tiếp xúc với thế giới nghề. Cha mẹ có thể cho con tham quan nơi làm việc, giới thiệu người thân đang làm nghề, khuyến khích con tham gia hoạt động trải nghiệm như hội chợ hướng nghiệp, câu lạc bộ nghề, dự án cộng đồng… Trải nghiệm giúp con hiểu nghề từ bên trong, thay vì tưởng tượng hoặc suy đoán chủ quan.

3.4. Cùng con phát triển kỹ năng và giá trị sống Thay vì chỉ tập trung vào chọn nghề, cha mẹ nên cùng con rèn luyện các kỹ năng mềm như quản lý thời gian, giao tiếp, giải quyết vấn đề, học cách tự học và tư duy phản biện. Đây là nền tảng để con thích nghi với bất kỳ nghề nào trong tương lai. Đồng thời, cùng con khám phá các giá trị sống như sự trung thực, trách nhiệm, hợp tác – yếu tố ảnh hưởng đến cách con chọn nghề và làm nghề.

3.5. Tôn trọng quyền lựa chọn của con Điều quan trọng nhất trong hành trình đồng hành là trao quyền cho con. Cha mẹ có thể góp ý, đặt câu hỏi, phân tích rủi ro – nhưng quyết định cuối cùng nên thuộc về con. Khi được tôn trọng, con sẽ có trách nhiệm hơn với lựa chọn của mình, và học được cách chịu trách nhiệm với tương lai của chính bản thân.Dù với mong muốn tốt đẹp, nhiều cha mẹ vẫn mắc phải những sai lầm vô tình khiến quá trình định hướng nghề nghiệp của con trở nên khiên cưỡng, thiếu hiệu quả hoặc mang lại hậu quả lâu dài. Những sai lầm này thường bắt nguồn từ thói quen nuôi dạy truyền thống, sự thiếu hiểu biết về thế giới nghề hiện đại hoặc từ việc đặt nặng kỳ vọng lên vai con trẻ.

Một trong những sai lầm phổ biến nhất là áp đặt con theo mong muốn của cha mẹ. Không ít phụ huynh có xu hướng hướng con theo nghề mình từng mơ ước nhưng không đạt được, hoặc nối nghiệp gia đình để giữ “uy tín”, “truyền thống”. Sự áp đặt này khiến con cảm thấy không được là chính mình, dễ đánh mất động lực và tình yêu nghề nghiệp – yếu tố rất quan trọng trong sự nghiệp lâu dài.

Thứ hai là đánh giá nghề nghiệp theo thu nhập và danh tiếng xã hội. Nhiều cha mẹ chỉ công nhận một số nghề “cao quý” như bác sĩ, kỹ sư, giảng viên, mà bỏ qua hoặc xem nhẹ những nghề nghiệp dịch vụ, nghệ thuật, lao động kỹ thuật… Điều này không chỉ làm méo mó nhận thức của con về giá trị nghề nghiệp, mà còn khiến con tự ti nếu muốn chọn nghề trái với kỳ vọng xã hội.

Một sai lầm khác là thiếu lắng nghe và thấu hiểu con. Cha mẹ có thể quá bận rộn hoặc mặc định rằng mình “hiểu con nhất”, nên không chú ý đến những tín hiệu nhỏ cho thấy đam mê và khả năng tiềm ẩn của con. Việc thiếu đối thoại cởi mở dễ khiến con cảm thấy cô đơn, bị kiểm soát, hoặc né tránh việc chia sẻ thật lòng về ước mơ của mình.

Ngoài ra, so sánh con với người khác – anh chị em, bạn bè, “con nhà người ta” – cũng là điều dễ gây tổn thương và mất tự tin. Khi bị ép phải giống người khác, con sẽ không có cơ hội phát triển bản sắc cá nhân và khả năng độc lập trong suy nghĩ – điều rất cần thiết khi chọn nghề.

Cuối cùng, can thiệp quá sâu vào mọi quyết định của con, từ chọn lớp học thêm, chọn trường, chọn môn học, đến chọn nghề… có thể khiến con trở nên lệ thuộc, thiếu chủ động và thiếu kỹ năng ra quyết định – một năng lực cốt lõi trong thế kỷ 21. Điều này đặc biệt nguy hiểm nếu con gặp phải khủng hoảng nghề nghiệp trong tương lai mà không có khả năng điều chỉnh hướng đi.

Những sai lầm trên không nhằm quy kết trách nhiệm, mà là lời nhắc nhở phụ huynh cần thay đổi cách tiếp cận: từ “chỉ đạo” sang “đồng hành”, từ “áp đặt” sang “gợi mở”. Khi tránh được những điều này, gia đình sẽ trở thành điểm tựa bền vững giúp con tự tin và sáng suốt trên hành trình chọn nghề.Gia đình là môi trường giáo dục đầu tiên và có ảnh hưởng sâu sắc nhất đối với quá trình trưởng thành của mỗi cá nhân, trong đó có cả nhận thức về nghề nghiệp. Từ thuở nhỏ, những gì trẻ nhìn thấy, nghe được và cảm nhận trong gia đình – bao gồm cách cha mẹ nói về công việc, thái độ với lao động, hoặc câu chuyện về những người làm nghề xung quanh – đều góp phần hình thành ấn tượng ban đầu về nghề nghiệp. Ở lứa tuổi THCS, khi học sinh bắt đầu đặt câu hỏi về tương lai và giá trị sống, vai trò của gia đình trong việc dẫn dắt, định hướng càng trở nên rõ nét.

Trong nhiều trường hợp, cha mẹ chính là hình mẫu nghề nghiệp đầu tiên của con. Nếu cha mẹ yêu thích công việc, sống có lý tưởng nghề nghiệp, con sẽ có khuynh hướng nhìn nghề nghiệp như một phần ý nghĩa của cuộc sống. Ngược lại, nếu cha mẹ thường xuyên than vãn về công việc, coi lao động chỉ là gánh nặng, con có thể hình thành suy nghĩ tiêu cực, hoặc thiếu khát vọng phát triển nghề nghiệp đúng đắn.

Bên cạnh đó, cha mẹ cũng là người trực tiếp hoặc gián tiếp đưa ra định hướng nghề nghiệp cho con thông qua lời khuyên, sự kỳ vọng hoặc lựa chọn môi trường học tập. Có phụ huynh muốn con nối nghiệp, có người lại hướng con theo ngành nghề “ổn định”, “dễ xin việc”, hoặc có “thu nhập cao” theo quan điểm của người lớn. Những ảnh hưởng này, nếu không đi kèm sự thấu hiểu và linh hoạt, rất dễ khiến học sinh lựa chọn nghề theo cảm tính, vì làm hài lòng cha mẹ hơn là vì đam mê hay phù hợp với năng lực.

Một yếu tố khác không thể bỏ qua là ảnh hưởng từ các mối quan hệ xã hội của gia đình. Một đứa trẻ sống trong gia đình có nhiều người làm nghề sư phạm, y tế, luật, kinh doanh… thường sẽ quen thuộc với các lĩnh vực đó, đồng thời ít có cơ hội tiếp cận thông tin nghề nghiệp ngoài vùng quen thuộc. Điều này cho thấy, nhận thức về nghề nghiệp chịu ảnh hưởng lớn từ hệ sinh thái xung quanh trẻ, trong đó gia đình là trung tâm đầu tiên.

Cuối cùng, gia đình còn là chỗ dựa tâm lý quan trọng trong hành trình hướng nghiệp. Những lời động viên đúng lúc, thái độ tôn trọng lựa chọn của con, hay cách cha mẹ xử lý khi con thay đổi ý định nghề nghiệp… đều ảnh hưởng đến sự tự tin và kiên định của học sinh. Khi cha mẹ là người đồng hành chứ không phải giám sát, con trẻ sẽ cảm thấy an toàn để khám phá bản thân, thử – sai – học hỏi và trưởng thành.

Như vậy, gia đình vừa có vai trò gợi mở, dẫn dắt, lại vừa là người tạo không gian tâm lý tích cực để con phát triển năng lực định hướng nghề nghiệp. Việc nhận thức đúng vai trò này sẽ là tiền đề để phụ huynh đồng hành cùng con một cách hiệu quả hơn trong các giai đoạn tiếp theo.

4. GẮN KẾT GIA ĐÌNH – NHÀ TRƯỜNG – XÃ HỘI TRONG GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP

Việc giáo dục hướng nghiệp hiệu quả không thể là trách nhiệm riêng lẻ của gia đình hay nhà trường, mà cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa ba trụ cột: gia đình – nhà trường – xã hội. Mỗi bên đóng một vai trò riêng biệt nhưng bổ trợ cho nhau, nhằm tạo ra một môi trường học tập – trải nghiệm – phản tư toàn diện để học sinh phát triển nhận thức nghề nghiệp một cách chủ động và sâu sắc.

Đối với nhà trường, việc cung cấp thông tin về các ngành nghề, tổ chức hoạt động trải nghiệm, hướng dẫn học sinh khám phá năng lực bản thân là nhiệm vụ quan trọng. Tuy nhiên, nếu không có sự phối hợp của gia đình, những nỗ lực này dễ bị gián đoạn. Ví dụ, sau một buổi tham quan doanh nghiệp, nếu cha mẹ không hỏi han, gợi chuyện hoặc khuyến khích con chia sẻ cảm nhận, thì trải nghiệm đó sẽ trôi qua như một sự kiện đơn lẻ thay vì trở thành chất liệu cho sự trưởng thành.

Gia đình có thể phối hợp với nhà trường thông qua nhiều hình thức: tham gia các buổi tư vấn hướng nghiệp, cùng giáo viên xây dựng kế hoạch học tập định hướng nghề, mời người thân làm khách mời chia sẻ nghề nghiệp trong lớp học, hoặc hỗ trợ nhà trường tổ chức hội chợ nghề nghiệp. Khi phụ huynh chủ động hợp tác với giáo viên, học sinh sẽ cảm nhận được sự đồng thuận trong định hướng – từ đó hình thành thái độ tích cực và niềm tin vào tương lai.

Song song đó, vai trò của xã hội – cụ thể là doanh nghiệp, tổ chức nghề nghiệp, cơ sở đào tạo nghề và các chuyên gia – cũng vô cùng quan trọng. Khi được tiếp cận với người thật – việc thật, học sinh sẽ có cái nhìn chân thực hơn về môi trường làm việc và yêu cầu nghề nghiệp. Các chương trình hợp tác giữa trường học với doanh nghiệp (mô hình mentoring, trải nghiệm thực tập ngắn hạn, giao lưu nghề nghiệp) là cầu nối giúp học sinh chuyển từ lý thuyết sang thực tiễn.

Mô hình giáo dục hướng nghiệp hiệu quả là mô hình trong đó gia đình – nhà trường – xã hội cùng giữ vai trò chủ động, không bên nào làm thay, không bên nào đứng ngoài. Khi ba trụ cột này kết nối chặt chẽ, hành trình chọn nghề của học sinh sẽ không còn là một bài toán mơ hồ, mà trở thành một hành trình rõ ràng, có định hướng và đầy cảm hứng.Sau khi nhận diện những sai lầm phổ biến, điều quan trọng hơn là định hướng cha mẹ nên làm gì – và làm như thế nào – để thật sự trở thành người đồng hành hiệu quả với con trong hành trình chọn nghề. Việc đồng hành đúng cách không chỉ giúp con khám phá bản thân một cách chủ động, mà còn bồi dưỡng lòng tin, năng lực tự quyết và sự kiên định trong mục tiêu sống.

3.1. Lắng nghe và thấu hiểu con Trước khi định hướng, cha mẹ cần dành thời gian quan sát và lắng nghe con: con thích điều gì? Con có điểm mạnh gì nổi bật? Con quan tâm đến những vấn đề nào trong xã hội? Những cuộc trò chuyện nhẹ nhàng, không phán xét sẽ giúp con cởi mở hơn trong việc chia sẻ ước mơ. Lắng nghe không chỉ là nghe bằng tai, mà còn là lắng cảm xúc, thái độ, và ngôn ngữ cơ thể của con.

3.2. Gợi mở thay vì áp đặt Thay vì nói “Con nên học nghề này vì mẹ thấy tốt”, hãy hỏi: “Con thấy nghề đó có điểm gì hấp dẫn?”, “Nếu làm nghề này, con có thể phát huy điểm mạnh nào?”. Cách gợi mở sẽ giúp con chủ động phân tích và phản tư, thay vì tiếp nhận thụ động. Cha mẹ đóng vai trò là người bạn đường, gợi ý chứ không “chỉ đạo”.

3.3. Tạo cơ hội cho con trải nghiệm thực tế Không có gì hiệu quả bằng việc con được trực tiếp tiếp xúc với thế giới nghề. Cha mẹ có thể cho con tham quan nơi làm việc, giới thiệu người thân đang làm nghề, khuyến khích con tham gia hoạt động trải nghiệm như hội chợ hướng nghiệp, câu lạc bộ nghề, dự án cộng đồng… Trải nghiệm giúp con hiểu nghề từ bên trong, thay vì tưởng tượng hoặc suy đoán chủ quan.

3.4. Cùng con phát triển kỹ năng và giá trị sống Thay vì chỉ tập trung vào chọn nghề, cha mẹ nên cùng con rèn luyện các kỹ năng mềm như quản lý thời gian, giao tiếp, giải quyết vấn đề, học cách tự học và tư duy phản biện. Đây là nền tảng để con thích nghi với bất kỳ nghề nào trong tương lai. Đồng thời, cùng con khám phá các giá trị sống như sự trung thực, trách nhiệm, hợp tác – yếu tố ảnh hưởng đến cách con chọn nghề và làm nghề.

3.5. Tôn trọng quyền lựa chọn của con Điều quan trọng nhất trong hành trình đồng hành là trao quyền cho con. Cha mẹ có thể góp ý, đặt câu hỏi, phân tích rủi ro – nhưng quyết định cuối cùng nên thuộc về con. Khi được tôn trọng, con sẽ có trách nhiệm hơn với lựa chọn của mình, và học được cách chịu trách nhiệm với tương lai của chính bản thân.Dù với mong muốn tốt đẹp, nhiều cha mẹ vẫn mắc phải những sai lầm vô tình khiến quá trình định hướng nghề nghiệp của con trở nên khiên cưỡng, thiếu hiệu quả hoặc mang lại hậu quả lâu dài. Những sai lầm này thường bắt nguồn từ thói quen nuôi dạy truyền thống, sự thiếu hiểu biết về thế giới nghề hiện đại hoặc từ việc đặt nặng kỳ vọng lên vai con trẻ.

Một trong những sai lầm phổ biến nhất là áp đặt con theo mong muốn của cha mẹ. Không ít phụ huynh có xu hướng hướng con theo nghề mình từng mơ ước nhưng không đạt được, hoặc nối nghiệp gia đình để giữ “uy tín”, “truyền thống”. Sự áp đặt này khiến con cảm thấy không được là chính mình, dễ đánh mất động lực và tình yêu nghề nghiệp – yếu tố rất quan trọng trong sự nghiệp lâu dài.

Thứ hai là đánh giá nghề nghiệp theo thu nhập và danh tiếng xã hội. Nhiều cha mẹ chỉ công nhận một số nghề “cao quý” như bác sĩ, kỹ sư, giảng viên, mà bỏ qua hoặc xem nhẹ những nghề nghiệp dịch vụ, nghệ thuật, lao động kỹ thuật… Điều này không chỉ làm méo mó nhận thức của con về giá trị nghề nghiệp, mà còn khiến con tự ti nếu muốn chọn nghề trái với kỳ vọng xã hội.

Một sai lầm khác là thiếu lắng nghe và thấu hiểu con. Cha mẹ có thể quá bận rộn hoặc mặc định rằng mình “hiểu con nhất”, nên không chú ý đến những tín hiệu nhỏ cho thấy đam mê và khả năng tiềm ẩn của con. Việc thiếu đối thoại cởi mở dễ khiến con cảm thấy cô đơn, bị kiểm soát, hoặc né tránh việc chia sẻ thật lòng về ước mơ của mình.

Ngoài ra, so sánh con với người khác – anh chị em, bạn bè, “con nhà người ta” – cũng là điều dễ gây tổn thương và mất tự tin. Khi bị ép phải giống người khác, con sẽ không có cơ hội phát triển bản sắc cá nhân và khả năng độc lập trong suy nghĩ – điều rất cần thiết khi chọn nghề.

Cuối cùng, can thiệp quá sâu vào mọi quyết định của con, từ chọn lớp học thêm, chọn trường, chọn môn học, đến chọn nghề… có thể khiến con trở nên lệ thuộc, thiếu chủ động và thiếu kỹ năng ra quyết định – một năng lực cốt lõi trong thế kỷ 21. Điều này đặc biệt nguy hiểm nếu con gặp phải khủng hoảng nghề nghiệp trong tương lai mà không có khả năng điều chỉnh hướng đi.

Những sai lầm trên không nhằm quy kết trách nhiệm, mà là lời nhắc nhở phụ huynh cần thay đổi cách tiếp cận: từ “chỉ đạo” sang “đồng hành”, từ “áp đặt” sang “gợi mở”. Khi tránh được những điều này, gia đình sẽ trở thành điểm tựa bền vững giúp con tự tin và sáng suốt trên hành trình chọn nghề.Gia đình là môi trường giáo dục đầu tiên và có ảnh hưởng sâu sắc nhất đối với quá trình trưởng thành của mỗi cá nhân, trong đó có cả nhận thức về nghề nghiệp. Từ thuở nhỏ, những gì trẻ nhìn thấy, nghe được và cảm nhận trong gia đình – bao gồm cách cha mẹ nói về công việc, thái độ với lao động, hoặc câu chuyện về những người làm nghề xung quanh – đều góp phần hình thành ấn tượng ban đầu về nghề nghiệp. Ở lứa tuổi THCS, khi học sinh bắt đầu đặt câu hỏi về tương lai và giá trị sống, vai trò của gia đình trong việc dẫn dắt, định hướng càng trở nên rõ nét.

Trong nhiều trường hợp, cha mẹ chính là hình mẫu nghề nghiệp đầu tiên của con. Nếu cha mẹ yêu thích công việc, sống có lý tưởng nghề nghiệp, con sẽ có khuynh hướng nhìn nghề nghiệp như một phần ý nghĩa của cuộc sống. Ngược lại, nếu cha mẹ thường xuyên than vãn về công việc, coi lao động chỉ là gánh nặng, con có thể hình thành suy nghĩ tiêu cực, hoặc thiếu khát vọng phát triển nghề nghiệp đúng đắn.

Bên cạnh đó, cha mẹ cũng là người trực tiếp hoặc gián tiếp đưa ra định hướng nghề nghiệp cho con thông qua lời khuyên, sự kỳ vọng hoặc lựa chọn môi trường học tập. Có phụ huynh muốn con nối nghiệp, có người lại hướng con theo ngành nghề “ổn định”, “dễ xin việc”, hoặc có “thu nhập cao” theo quan điểm của người lớn. Những ảnh hưởng này, nếu không đi kèm sự thấu hiểu và linh hoạt, rất dễ khiến học sinh lựa chọn nghề theo cảm tính, vì làm hài lòng cha mẹ hơn là vì đam mê hay phù hợp với năng lực.

Một yếu tố khác không thể bỏ qua là ảnh hưởng từ các mối quan hệ xã hội của gia đình. Một đứa trẻ sống trong gia đình có nhiều người làm nghề sư phạm, y tế, luật, kinh doanh… thường sẽ quen thuộc với các lĩnh vực đó, đồng thời ít có cơ hội tiếp cận thông tin nghề nghiệp ngoài vùng quen thuộc. Điều này cho thấy, nhận thức về nghề nghiệp chịu ảnh hưởng lớn từ hệ sinh thái xung quanh trẻ, trong đó gia đình là trung tâm đầu tiên.

Cuối cùng, gia đình còn là chỗ dựa tâm lý quan trọng trong hành trình hướng nghiệp. Những lời động viên đúng lúc, thái độ tôn trọng lựa chọn của con, hay cách cha mẹ xử lý khi con thay đổi ý định nghề nghiệp… đều ảnh hưởng đến sự tự tin và kiên định của học sinh. Khi cha mẹ là người đồng hành chứ không phải giám sát, con trẻ sẽ cảm thấy an toàn để khám phá bản thân, thử – sai – học hỏi và trưởng thành.

Như vậy, gia đình vừa có vai trò gợi mở, dẫn dắt, lại vừa là người tạo không gian tâm lý tích cực để con phát triển năng lực định hướng nghề nghiệp. Việc nhận thức đúng vai trò này sẽ là tiền đề để phụ huynh đồng hành cùng con một cách hiệu quả hơn trong các giai đoạn tiếp theo.

KẾT LUẬN

Hành trình chọn nghề của học sinh không đơn thuần là một quyết định học tập, mà là một quá trình xây dựng tương lai, định hình nhân cách và phát triển bản thân. Trong hành trình ấy, gia đình đóng vai trò như một người bạn đồng hành không thể thiếu – không phải để dẫn đường, mà để cùng bước, cùng lắng nghe, cùng chia sẻ và cùng trưởng thành với con.

Bài viết đã chỉ ra rằng: sự đồng hành đúng đắn không phải là áp đặt, càng không phải là buông lỏng. Đó là sự hiện diện đầy yêu thương, sự hỗ trợ bằng hiểu biết, và sự định hướng bằng lòng tin. Khi cha mẹ biết lùi lại một bước để con tiến lên phía trước bằng chính bước chân của mình, đó là khi con có cơ hội trở thành phiên bản tốt nhất của chính mình – tự chủ, bản lĩnh và sống có định hướng.

Đồng thời, quá trình giáo dục hướng nghiệp chỉ có thể thành công nếu có sự phối hợp chặt chẽ giữa ba trụ cột: gia đình – nhà trường – xã hội. Chỉ khi ba bên cùng hành động, cùng chia sẻ thông tin, cùng khơi mở và nuôi dưỡng, thì học sinh mới có thể đưa ra những lựa chọn nghề nghiệp đúng đắn, phù hợp và bền vững.

Vì thế, thay vì hỏi: “Con nên làm nghề gì?”, hãy hỏi: “Con là ai, con muốn sống như thế nào?”. Khi đó, nghề nghiệp không còn là điểm đến, mà trở thành hành trình – hành trình mà cha mẹ có thể đồng hành bên con với tất cả niềm tin, hiểu biết và yêu thương.

Trung tâm bồi dưỡng kỹ năng Thiên Tường ART