MỞ ĐẦU
Trong suy nghĩ truyền thống của nhiều người, nghề nghiệp luôn là một câu chuyện của “người lớn”, là điều chỉ cần bận tâm sau khi tốt nghiệp hoặc bước vào xã hội. Học sinh, nhất là học sinh trung học cơ sở, dường như chỉ cần tập trung học các môn trên lớp, còn những vấn đề như chọn ngành, chọn nghề, định hướng tương lai thì để dành cho những năm cuối cấp hoặc thậm chí là sau đại học. Quan điểm này từng có lý do khi thị trường lao động ổn định, nhiều nghề nghiệp giữ nguyên tính chất và yêu cầu qua nhiều thập kỷ. Thế nhưng, ngày nay, khi thế giới thay đổi với tốc độ chưa từng có, chúng ta buộc phải nhìn nhận lại quan điểm ấy: thế giới nghề nghiệp không còn là chuyện của “tương lai xa”, mà là điều cần được chuẩn bị từ sớm, ngay từ những năm tháng đầu tiên khi học sinh bắt đầu hình thành ý thức về bản thân và thế giới xung quanh.
Sự xuất hiện và phát triển không ngừng của công nghệ, tự động hóa, trí tuệ nhân tạo và toàn cầu hóa đang định hình lại bản đồ thị trường lao động thế giới. Theo nhiều nghiên cứu quốc tế, hàng triệu việc làm cũ sẽ biến mất, nhường chỗ cho hàng triệu công việc mới chưa từng tồn tại trước đây. Có những công việc từng được xem là ổn định và lâu dài thì nay đang dần bị thay thế hoặc biến mất, như nhân viên thu ngân, nhân viên nhập liệu, một số vị trí lắp ráp dây chuyền. Ngược lại, nhiều nghề nghiệp mới ra đời, đòi hỏi những kỹ năng hoàn toàn khác biệt như phân tích dữ liệu lớn, sáng tạo nội dung số, kỹ thuật viên robot, chuyên gia bảo mật thông tin. Đặc biệt, nhiều ngành nghề của tương lai vẫn chưa được đặt tên ở hiện tại.
Không chỉ là sự thay đổi về số lượng công việc, bản chất của công việc cũng đang chuyển dịch mạnh mẽ. Nghề nghiệp không còn là lựa chọn “một lần cho cả đời”, mà trở thành hành trình linh hoạt, nơi mỗi người có thể đảm nhận nhiều vai trò khác nhau trong suốt cuộc đời lao động. Một người trẻ hôm nay có thể bắt đầu với vai trò lập trình viên, sau đó trở thành nhà phân tích dữ liệu, rồi chuyển hướng sang sáng tạo nội dung hoặc quản lý dự án – tùy thuộc vào sự phát triển kỹ năng và nhu cầu thị trường. Chính vì vậy, chờ đến khi học xong mới bắt đầu nghĩ đến nghề nghiệp là quá muộn.
Nghề nghiệp không còn là chuyện của ngày mai, mà là chuyện của hôm nay. Việc giúp học sinh sớm nhận thức được điều này là một phần thiết yếu của giáo dục hiện đại. Chuẩn bị từ sớm không chỉ là chọn nghề, mà là giúp học sinh biết khám phá bản thân, hiểu thế giới nghề nghiệp đang thay đổi, và trang bị các năng lực nền tảng để thích ứng linh hoạt với mọi thách thức. Đây chính là cách tốt nhất để thế hệ trẻ bước vào tương lai với tâm thế chủ động, tự tin và bản lĩnh.
Bài viết này sẽ phân tích vì sao nghề nghiệp đã trở thành câu chuyện của hiện tại, không phải của tương lai xa. Đồng thời, bài viết cũng sẽ chỉ ra những thay đổi lớn trong thị trường lao động, những kỹ năng cần thiết mà học sinh cần được chuẩn bị từ sớm, và vai trò của giáo dục hướng nghiệp trong việc đồng hành cùng học sinh trên hành trình thích nghi và phát triển trong một thế giới đầy biến động.
THỊ TRƯỜNG LAO ĐỘNG HIỆN ĐẠI: THAY ĐỔI NHANH CHÓNG VÀ KHÓ LƯỜNG
Thị trường lao động toàn cầu đang trải qua những chuyển biến sâu sắc chưa từng có trong lịch sử. Các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây thường mất hàng thập kỷ, thậm chí hàng thế kỷ để tạo ra những thay đổi đáng kể trong cơ cấu ngành nghề. Nhưng cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư – với sự tham gia của trí tuệ nhân tạo, công nghệ số, dữ liệu lớn, tự động hóa và robot – đã và đang diễn ra với tốc độ nhanh chóng đến mức ngay cả các chuyên gia cũng khó dự đoán chính xác các xu hướng dài hạn.
Theo báo cáo “The Future of Jobs” của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, ước tính khoảng 85 triệu việc làm có thể bị thay thế bởi tự động hóa vào năm 2025, đồng thời 97 triệu việc làm mới có thể được tạo ra nhờ sự phát triển của các công nghệ mới. Những con số này cho thấy sự dịch chuyển liên tục giữa những công việc cũ đang biến mất và những cơ hội mới đang mở ra.
Những thay đổi này không chỉ diễn ra ở các ngành công nghiệp truyền thống mà còn tác động đến hầu hết các lĩnh vực từ nông nghiệp, giáo dục, y tế, tài chính đến truyền thông, dịch vụ sáng tạo. Ví dụ, nghề kế toán viên truyền thống đang dần nhường chỗ cho những chuyên gia phân tích tài chính ứng dụng công nghệ, trong khi các vị trí kiểm thử phần mềm bằng tay được thay thế bởi các hệ thống kiểm thử tự động dựa trên trí tuệ nhân tạo.
Cùng với sự phát triển của công nghệ là sự toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng. Các công ty có thể thuê nhân sự từ bất kỳ đâu trên thế giới nhờ internet và các nền tảng làm việc từ xa. Điều này đồng nghĩa với việc cạnh tranh nghề nghiệp không còn giới hạn trong một khu vực địa lý nhất định, mà đã trở thành cuộc cạnh tranh toàn cầu. Một lập trình viên tại Việt Nam có thể làm việc cho một công ty ở Mỹ hoặc châu Âu, và ngược lại, các bạn trẻ Việt Nam cũng phải cạnh tranh với các ứng viên đến từ các quốc gia khác.
Thị trường lao động hiện đại không chỉ yêu cầu người lao động có chuyên môn, mà còn đòi hỏi khả năng học hỏi liên tục và thích nghi nhanh chóng với sự thay đổi. Những kỹ năng cứng (hard skills) truyền thống như biết lập trình, kế toán, kỹ thuật… tuy vẫn cần thiết, nhưng nếu thiếu đi kỹ năng mềm (soft skills) như giao tiếp, giải quyết vấn đề, tư duy phản biện, sáng tạo, hợp tác thì khó có thể đứng vững trong môi trường nghề nghiệp nhiều biến động.
Chính những thay đổi chóng mặt và khó lường của thị trường lao động hiện nay đã đặt ra yêu cầu cấp thiết: giáo dục nghề nghiệp không thể là việc chuẩn bị vào phút cuối, mà cần bắt đầu từ sớm, giúp học sinh nhận thức rõ ràng về bối cảnh thế giới nghề đang thay đổi và vai trò của bản thân trong dòng chảy đó.
NGHỀ NGHIỆP KHÔNG CÒN LÀ LỰA CHỌN “MỘT LẦN CHO CẢ ĐỜI”
Nếu như trước đây, lựa chọn nghề nghiệp thường được xem là một quyết định mang tính cố định, “một lần cho cả đời”, thì ngày nay, quan điểm này đang dần trở nên lạc hậu trong bối cảnh thị trường lao động đầy biến động và không ngừng đổi mới. Việc chọn nghề không còn là việc gắn bó suốt đời với một công việc, một lĩnh vực cụ thể, mà là quá trình liên tục khám phá, thích nghi và thay đổi để đáp ứng nhu cầu phát triển của bản thân cũng như những đòi hỏi mới của xã hội.
Nhiều nghiên cứu quốc tế đã chỉ ra rằng, trung bình một người trẻ hiện nay có thể trải qua từ 5 đến 7 công việc khác nhau trong đời, thậm chí là thay đổi hoàn toàn lĩnh vực nghề nghiệp từ 2 đến 3 lần. Nguyên nhân của xu hướng này không chỉ đến từ sự thay đổi của thị trường, mà còn từ chính nhu cầu phát triển cá nhân, nhu cầu tìm kiếm sự phù hợp giữa giá trị sống, năng lực, sở thích và môi trường làm việc.
Khả năng học hỏi liên tục, làm mới bản thân và thích nghi với các vai trò mới đã trở thành tiêu chí quan trọng để người lao động có thể duy trì năng lực cạnh tranh. Những kỹ năng “chuyển đổi nghề nghiệp” như khả năng tự học, kỹ năng giao tiếp, tư duy phản biện, khả năng giải quyết vấn đề và làm việc nhóm được xem là hành trang thiết yếu giúp mỗi cá nhân không bị tụt lại phía sau trong cuộc đua nghề nghiệp.
Không còn giới hạn trong khuôn khổ bằng cấp và chuyên môn ban đầu, nhiều người thành công hiện nay là những người biết kết hợp giữa các năng lực ở nhiều lĩnh vực khác nhau. Ví dụ, một nhà thiết kế đồ họa có thể học thêm kỹ năng lập trình để trở thành chuyên gia thiết kế giao diện người dùng (UI/UX), hay một giáo viên có thể trở thành nhà sáng tạo nội dung giáo dục trên các nền tảng số.
Điều quan trọng cần nhấn mạnh là: sự thay đổi nghề nghiệp không phải là biểu hiện của thất bại hay thiếu kiên định, mà là biểu hiện của sự linh hoạt, dám làm mới bản thân và biết thích nghi với thực tế. Việc chuẩn bị cho học sinh tư duy linh hoạt này ngay từ sớm là chìa khóa để các em không sợ thay đổi, không ngại làm lại từ đầu khi cần thiết, và luôn sẵn sàng học hỏi để phát triển.
Chính vì vậy, giáo dục nghề nghiệp cho học sinh THCS cần giúp các em hiểu rằng nghề nghiệp là một hành trình mở, là chuỗi các trải nghiệm học tập và làm việc, chứ không phải là một con đường thẳng tắp chỉ có một đích đến. Khi nhận thức được điều này, học sinh sẽ tự tin hơn trong việc khám phá bản thân, dám thử, dám sai, dám thay đổi – và đó cũng chính là nền tảng cho sự thành công bền vững trong thế giới nghề nghiệp hiện đại.
HỌC SINH CẦN CHUẨN BỊ GÌ ĐỂ THÍCH NGHI VỚI THẾ GIỚI NGHỀ NGHIỆP ĐANG THAY ĐỔI?
Trước những chuyển động liên tục và khó đoán của thế giới nghề nghiệp, câu hỏi đặt ra là: học sinh, đặc biệt là lứa tuổi THCS, cần chuẩn bị những gì để không bị động trước các thay đổi ấy? Việc chuẩn bị này không đơn thuần là việc lựa chọn một ngành nghề cụ thể, mà là việc xây dựng nền tảng năng lực, kỹ năng và thái độ sống phù hợp, để các em có thể thích nghi linh hoạt với mọi hoàn cảnh nghề nghiệp.
3.1. Thay đổi tư duy về nghề nghiệp và thành công
Học sinh cần được giúp hiểu rằng thành công không nhất thiết đồng nghĩa với việc gắn bó trọn đời với một nghề duy nhất. Thay vào đó, thành công là khả năng học hỏi không ngừng, sẵn sàng thay đổi, làm mới mình và thích ứng với các vai trò khác nhau trong cuộc sống nghề nghiệp. Việc trau dồi “tư duy phát triển” (growth mindset) là yếu tố quan trọng, giúp học sinh tin tưởng rằng năng lực có thể được rèn luyện qua quá trình học hỏi và nỗ lực, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào tố chất bẩm sinh.
3.2. Trang bị các kỹ năng nền tảng và kỹ năng chuyển đổi
Trong bối cảnh nghề nghiệp nhiều biến động, các kỹ năng nền tảng và kỹ năng mềm (soft skills) đóng vai trò quan trọng hơn bao giờ hết. Học sinh cần được rèn luyện các năng lực như:
- Kỹ năng học tập suốt đời và tự học hiệu quả.
- Kỹ năng giao tiếp, làm việc nhóm và giải quyết xung đột.
- Kỹ năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề.
- Kỹ năng sáng tạo và thích ứng với môi trường mới.
- Kỹ năng số (digital literacy): sử dụng các công cụ công nghệ cơ bản, hiểu biết về an toàn thông tin và có khả năng tiếp cận, khai thác thông tin trên các nền tảng số.
Những kỹ năng này không chỉ giúp học sinh học tốt trong nhà trường, mà còn là hành trang để các em dễ dàng chuyển đổi giữa các công việc, lĩnh vực nghề nghiệp trong suốt cuộc đời lao động.
3.3. Khuyến khích trải nghiệm thực tế và khám phá bản thân
Trải nghiệm thực tế đóng vai trò then chốt trong việc giúp học sinh hiểu rõ về chính mình cũng như về thế giới nghề nghiệp. Các hoạt động như tham quan doanh nghiệp, thực hành nghề nghiệp, tham gia các câu lạc bộ học thuật, câu lạc bộ kỹ năng sống, các dự án cộng đồng, tình nguyện, hoặc các cuộc thi sáng tạo là những cơ hội tuyệt vời để học sinh vừa rèn luyện kỹ năng, vừa có cơ hội quan sát và đánh giá mức độ phù hợp của bản thân với các lĩnh vực nghề khác nhau.
Bên cạnh đó, học sinh cần được hướng dẫn cách phản tư sau mỗi trải nghiệm, thông qua việc viết nhật ký nghề nghiệp, tự đánh giá các điểm mạnh – điểm yếu, các điều đã học được và các kỹ năng cần cải thiện. Quá trình này giúp học sinh ngày càng hiểu bản thân sâu sắc hơn, từ đó có cơ sở để đưa ra những lựa chọn nghề nghiệp phù hợp và có ý nghĩa.
GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP: KHÔNG CÒN LÀ HOẠT ĐỘNG CUỐI CẤP MÀ LÀ HÀNH TRÌNH ĐỒNG HÀNH TỪ SỚM
Trong một thời gian dài, giáo dục hướng nghiệp tại nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, vẫn được xem là hoạt động chủ yếu dành cho học sinh cuối cấp THPT, gắn liền với việc chọn trường, chọn ngành trước ngưỡng cửa đại học hoặc cao đẳng. Tuy nhiên, với những thay đổi sâu sắc của thị trường lao động hiện đại, cách tiếp cận này đang dần bộc lộ nhiều hạn chế. Việc dồn toàn bộ trọng trách định hướng nghề nghiệp vào những năm cuối cấp khiến học sinh dễ rơi vào trạng thái bị động, thiếu thời gian khám phá bản thân và thế giới nghề nghiệp, dẫn đến các lựa chọn vội vàng, thiếu cơ sở và không phù hợp với năng lực, sở thích thực sự của các em.
Hướng nghiệp không còn là hoạt động “chốt sổ” trước kỳ thi đại học, mà cần được thiết kế như một hành trình đồng hành liên tục từ sớm, bắt đầu ngay từ bậc trung học cơ sở. Việc định hướng sớm không có nghĩa là ép buộc học sinh phải chọn nghề từ khi còn nhỏ, mà là giúp các em sớm hiểu bản thân, biết quan sát, khám phá, trải nghiệm và rèn luyện các kỹ năng cần thiết để hình thành ý thức về nghề nghiệp một cách tự nhiên và chủ động.
Một chương trình giáo dục hướng nghiệp hiệu quả ở bậc THCS cần được triển khai theo ba trục chính:
4.1. Tự nhận thức (self-awareness)
- Giúp học sinh hiểu rõ về năng lực, sở thích, tính cách, giá trị sống của bản thân.
- Khuyến khích học sinh tự đặt câu hỏi: “Mình thích làm gì? Mình giỏi ở điểm nào? Mình muốn đóng góp điều gì cho xã hội?”.
- Sử dụng các công cụ trắc nghiệm nghề nghiệp, các bài tập tự khám phá bản thân, nhật ký học tập và phản tư.
4.2. Khám phá thế giới nghề nghiệp (career exploration)
- Giới thiệu đa dạng các nhóm ngành nghề, không thiên lệch vào một số ngành “hot” hay “ổn định”.
- Cung cấp thông tin nghề nghiệp một cách thực tế, sinh động thông qua các hoạt động trải nghiệm, tham quan doanh nghiệp, gặp gỡ chuyên gia.
- Tổ chức các sự kiện giao lưu, hội chợ nghề nghiệp, các dự án thực tế để học sinh có cơ hội quan sát và thử sức.
4.3. Phát triển kỹ năng (skills development)
- Rèn luyện các kỹ năng mềm thiết yếu: giao tiếp, làm việc nhóm, giải quyết vấn đề, sáng tạo, tư duy phản biện.
- Tăng cường kỹ năng tự học, kỹ năng lập kế hoạch cá nhân, kỹ năng số (digital skills).
- Khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa, các câu lạc bộ học thuật, kỹ năng sống để phát triển toàn diện.
Bên cạnh nhà trường, vai trò của gia đình và xã hội cũng vô cùng quan trọng trong hành trình hướng nghiệp sớm cho học sinh. Cha mẹ cần thay đổi cách tiếp cận từ “ép buộc chọn nghề” sang “đồng hành cùng con khám phá”. Các doanh nghiệp, tổ chức nghề nghiệp cần mở rộng cơ hội thực tập, tham quan, giao lưu nghề nghiệp cho học sinh từ khi các em còn đang trong quá trình học tập ở bậc THCS.
Khi giáo dục hướng nghiệp được triển khai như một hành trình đồng hành từ sớm, học sinh sẽ có đủ thời gian và không gian để từng bước nhận diện bản thân, khám phá các cơ hội nghề nghiệp và xây dựng lộ trình phát triển phù hợp với mình. Điều này không chỉ giúp các em đưa ra các lựa chọn nghề nghiệp sáng suốt hơn trong tương lai, mà còn hình thành một thế hệ trẻ chủ động, tự tin, sẵn sàng thích ứng và thành công trong một thế giới nghề nghiệp đầy biến động.
KẾT LUẬN
Thế giới nghề nghiệp đang thay đổi từng ngày, từng giờ, kéo theo sự dịch chuyển của những giá trị, những kỹ năng và cả cách con người tiếp cận với công việc và sự nghiệp của mình. Trong bối cảnh ấy, việc coi nghề nghiệp là câu chuyện của “tương lai xa” không chỉ là một quan niệm lạc hậu, mà còn là một cách tiếp cận nguy hiểm, dễ khiến thế hệ trẻ lâm vào thế bị động, hoang mang và thiếu định hướng trước những biến động không ngừng của thị trường lao động.
Chính vì vậy, việc giáo dục hướng nghiệp cho học sinh THCS cần được đặt đúng vị trí là một phần thiết yếu của quá trình giáo dục phát triển con người toàn diện. Hướng nghiệp không chỉ là việc chọn một nghề để kiếm sống, mà là hành trình khám phá bản thân, hiểu thế giới, xây dựng năng lực và giá trị cá nhân, đồng thời hình thành tinh thần chủ động, sáng tạo và kiên cường để thích nghi với mọi hoàn cảnh. Khi nghề nghiệp không còn là lựa chọn “một lần cho cả đời”, thì càng cần dạy cho học sinh khả năng học suốt đời, dám thử thách, dám thay đổi và biết chịu trách nhiệm với lựa chọn của mình.
Sự thay đổi nhanh chóng và khó lường của thị trường lao động hiện đại đòi hỏi thế hệ trẻ phải có tâm thế linh hoạt và sẵn sàng thích nghi. Để làm được điều đó, học sinh cần được trang bị không chỉ kiến thức nghề nghiệp, mà còn là các kỹ năng nền tảng, kỹ năng mềm, kỹ năng số và tư duy phản biện. Đồng thời, các em cũng cần có những trải nghiệm thực tế, những cơ hội khám phá thế giới nghề nghiệp để hiểu sâu sắc hơn về bản thân và những lựa chọn nghề nghiệp phù hợp.
Vai trò của nhà trường, gia đình và xã hội trong quá trình này là không thể thiếu. Khi ba trụ cột này cùng đồng hành, hỗ trợ và tạo điều kiện cho học sinh được học hỏi, trải nghiệm và khám phá, các em sẽ có cơ hội phát triển toàn diện, hình thành những lựa chọn nghề nghiệp đúng đắn và bền vững hơn.
Hướng nghiệp không nên là việc vội vàng trước ngưỡng cửa đại học, mà là hành trình gieo những hạt giống ước mơ, nuôi dưỡng khả năng hiện thực hóa những ước mơ ấy bằng hiểu biết, trải nghiệm và nỗ lực kiên trì. Khi đó, mỗi học sinh sẽ không chỉ là người lao động trong tương lai, mà còn là người sáng tạo, người làm chủ chính cuộc đời mình, sẵn sàng vững bước trong một thế giới đầy cơ hội nhưng cũng không ít thách thức.
Trung tâm bồi dưỡng kỹ năng Thiên Tường ART