(Phần 1 – Chương trình hướng nghiệp dành cho học sinh THCS)
Thời gian thực hiện: Tháng 1 – Tháng 3
Mục tiêu: Giúp học sinh tự nhận diện điểm mạnh, điểm yếu, sở thích, giá trị sống, từ đó hình thành ý thức định hướng nghề nghiệp.
I. MỞ ĐẦU: MUỐN ĐI XA, TRƯỚC HẾT PHẢI HIỂU CHÍNH MÌNH
Ở tuổi học trò, có lẽ không ít lần các bạn nghe người lớn hỏi: “Sau này con muốn làm nghề gì?” Câu hỏi ấy nghe thì đơn giản, nhưng không phải ai cũng dễ dàng có câu trả lời. Thậm chí nhiều người trưởng thành vẫn đang loay hoay giữa những lựa chọn nghề nghiệp, không biết đâu là con đường phù hợp với mình. Một phần lý do là bởi họ chưa từng thực sự dành thời gian để khám phá và thấu hiểu bản thân mình.
Việc định hướng nghề nghiệp không thể bắt đầu từ việc hỏi “Có những nghề nào?” mà phải bắt đầu từ chính câu hỏi “Tôi là ai?”. Bởi vì mỗi người là một cá thể duy nhất với năng lực, tính cách, sở thích và những giá trị sống khác nhau. Không ai giống ai hoàn toàn, và vì vậy, nghề nghiệp phù hợp với người khác chưa chắc đã là nghề nghiệp phù hợp với bạn. Chỉ khi bạn hiểu rõ bản thân, bạn mới có thể đưa ra lựa chọn đúng đắn và phù hợp nhất với chính mình.
Hành trình khám phá bản thân không phải là một bài kiểm tra có đáp án sẵn, mà là quá trình quan sát, trải nghiệm, lắng nghe cảm xúc và suy nghĩ của chính mình. Đó là bước khởi đầu cho hành trình xây dựng tương lai. Và để đi xa, hãy bắt đầu từ việc hiểu thật rõ người sẽ đồng hành cùng bạn suốt cuộc đời này – chính là bạn đấy!
II. HIỂU BẢN THÂN LÀ GÌ? VÌ SAO CẦN HIỂU MÌNH?
- Hiểu bản thân là gì?
Hiểu bản thân là quá trình mỗi cá nhân tự nhận diện, thấu hiểu và đánh giá các khía cạnh quan trọng cấu thành nên con người mình. Những khía cạnh đó bao gồm: năng lực (điểm mạnh – điểm yếu), sở thích, đam mê, đặc điểm tính cách, và hệ giá trị sống. Đây không phải là một việc làm bộc phát hay nhất thời, mà là một hành trình cần sự quan sát liên tục, sự trung thực với bản thân và sẵn sàng lắng nghe từ nhiều nguồn (bản thân, bạn bè, thầy cô, gia đình).
Hiểu bản thân không có nghĩa là chỉ liệt kê những gì mình thích hay mình giỏi, mà còn là việc xác định rõ những điểm mình chưa tốt, những hạn chế còn tồn tại, và từ đó đặt ra mục tiêu phát triển cụ thể. Việc này đòi hỏi sự thành thật, không tô vẽ bản thân quá mức (tự tâng bốc) nhưng cũng không tự ti, dìm mình xuống (tự hạ thấp giá trị). Hiểu bản thân là yêu thương và tôn trọng chính mình, là đối diện với sự thật một cách dũng cảm, để từ đó có kế hoạch rèn luyện và phát huy tốt nhất.
- Vì sao cần hiểu mình trước khi định hướng nghề nghiệp?
Trong quá trình chọn nghề, nếu ví các ngành nghề là những con đường khác nhau, thì bản thân mỗi người chính là người cầm bản đồ, còn năng lực, sở thích, tính cách và giá trị sống chính là chiếc la bàn. Nếu không hiểu rõ mình, nghĩa là bạn đang cầm bản đồ mà không có la bàn, dễ lạc đường, dễ bị cuốn theo đám đông hoặc các ý kiến từ bên ngoài mà không biết đâu là hướng đi phù hợp với chính mình.
Việc hiểu bản thân giúp bạn:
- Chọn lựa được công việc phù hợp với năng lực và đam mê cá nhân, thay vì chỉ chạy theo những tiêu chuẩn bên ngoài như lương cao, danh tiếng, hoặc theo ý kiến của người khác.
- Phát huy thế mạnh sẵn có, đồng thời nhận diện điểm yếu để có kế hoạch rèn luyện, khắc phục. Người hiểu mình rõ sẽ biết tận dụng những năng lực tốt nhất của mình, không lãng phí thời gian vào những việc không phù hợp.
- Tự tin hơn trong việc xây dựng kế hoạch học tập và nghề nghiệp cho bản thân. Khi hiểu rõ mình giỏi ở đâu, cần phát triển thêm điều gì, bạn sẽ dễ dàng đưa ra các quyết định học tập, tham gia các hoạt động ngoại khóa phù hợp, định hướng phát triển kỹ năng cần thiết cho nghề mình hướng tới.
- Tránh được những sai lầm phổ biến như chọn nghề theo cảm tính, chọn nghề “nghe nói lương cao”, hoặc “thấy bạn bè làm cũng làm theo” mà không cân nhắc đến khả năng, đam mê, tính cách và giá trị sống của chính mình.
Như Lão Tử từng nói: “Biết người là khôn, biết mình là sáng”. Chỉ khi thực sự sáng suốt và hiểu rõ bản thân, bạn mới có thể tự tin đi trên con đường mình chọn, chấp nhận những thử thách và kiên định với mục tiêu đã đề ra. Đó là nền tảng quan trọng giúp bạn xây dựng một tương lai nghề nghiệp vững chắc, phù hợp và ý nghĩa.
III. NHỮNG NỘI DUNG CẦN KHÁM PHÁ KHI TÌM HIỂU BẢN THÂN
- Nhận diện điểm mạnh – điểm yếu
Mỗi người sinh ra đều mang trong mình những khả năng riêng biệt và những khía cạnh cần hoàn thiện. Điểm mạnh là các kỹ năng, năng lực, tố chất giúp bạn thực hiện tốt một công việc nào đó. Chúng có thể là khả năng tư duy logic, sự sáng tạo, khả năng giao tiếp, tính kiên nhẫn, tinh thần hợp tác, hoặc sự linh hoạt trong giải quyết vấn đề. Ngược lại, điểm yếu là những mặt bạn còn hạn chế, những kỹ năng bạn chưa giỏi hoặc thiếu tự tin khi thực hiện.
Việc nhận diện điểm mạnh – điểm yếu không phải để tự ti hay kiêu ngạo, mà để bạn có thể xây dựng một chiến lược phát triển bản thân hiệu quả. Một người biết rõ điểm mạnh của mình sẽ biết cách phát huy và tận dụng tối đa thế mạnh đó. Ngược lại, người thừa nhận điểm yếu của mình sẽ có cơ hội cải thiện và không bị điểm yếu đó cản bước trên hành trình nghề nghiệp.
Hãy thử tự hỏi:
- Những việc gì bạn thường được thầy cô, bạn bè, gia đình khen ngợi?
- Những kỹ năng nào bạn cảm thấy mình làm tốt một cách tự nhiên, dễ dàng mà không cần quá nhiều nỗ lực?
- Trong các môn học hoặc hoạt động ngoại khóa, bạn thường thấy mình nổi trội ở lĩnh vực nào?
- Có những tình huống nào bạn cảm thấy thiếu tự tin, dễ mắc sai lầm, hoặc thường phải nhờ đến sự giúp đỡ của người khác?
Ghi chú nhỏ: Thừa nhận điểm yếu không làm bạn trở nên kém cỏi, mà ngược lại, đó là dấu hiệu của một người dũng cảm, trung thực và có ý chí cầu tiến.
- Khám phá sở thích, đam mê
Sở thích là những hoạt động mang lại niềm vui, sự hứng thú và cảm giác dễ chịu khi thực hiện. Đam mê là mức độ sâu sắc hơn của sở thích – đó là những việc bạn sẵn sàng dành nhiều thời gian, công sức để theo đuổi, dù có thể gặp khó khăn hoặc thất bại.
Không phải cứ điều gì bạn thích đều có thể trở thành đam mê, và không phải đam mê nào cũng phù hợp để chọn làm nghề. Tuy nhiên, khi sở thích gặp đúng năng lực và được nuôi dưỡng bền bỉ, đam mê có thể trở thành nguồn động lực mạnh mẽ giúp bạn gắn bó lâu dài với một công việc và cảm thấy ý nghĩa khi làm việc đó.
Hãy tự đặt ra các câu hỏi:
- Khi không bị ép buộc, bạn thường thích làm gì nhất?
- Bạn có thể dành hàng giờ liền để làm việc gì mà không cảm thấy chán nản?
- Có lĩnh vực nào khiến bạn tò mò, muốn tìm hiểu thêm, dù chưa ai yêu cầu bạn phải làm vậy?
- Trong các hoạt động từng tham gia, điều gì khiến bạn cảm thấy tự hào nhất?
Nhớ rằng, sở thích nhất thời (ví dụ: thích chơi game, xem phim) khác với đam mê thực sự. Đam mê thường đi kèm với việc bạn muốn cải thiện kỹ năng, muốn làm tốt hơn mỗi ngày, và cảm thấy hứng khởi kể cả khi phải nỗ lực nhiều.
- Xác định các giá trị sống cá nhân
Giá trị sống là những điều bạn xem là quan trọng nhất, là nguyên tắc, niềm tin định hướng các lựa chọn và hành động trong cuộc sống. Mỗi người có thể đề cao những giá trị khác nhau: có người coi trọng sự tự do, có người đề cao lòng nhân ái, có người lại đặt sự an toàn tài chính lên hàng đầu.
Khi chọn nghề nghiệp, những giá trị sống này đóng vai trò như “ngọn hải đăng” chỉ đường cho bạn. Ví dụ, nếu bạn coi trọng sự sáng tạo, những nghề yêu cầu sáng tạo ý tưởng, thiết kế, nghệ thuật có thể phù hợp hơn với bạn. Ngược lại, nếu bạn đề cao sự ổn định, bạn có thể cảm thấy an tâm hơn với những công việc có thu nhập đều đặn, môi trường ít biến động.
Một số ví dụ về giá trị sống:
- Sáng tạo
- Giúp đỡ người khác
- An toàn và ổn định
- Tự do phát triển cá nhân
- Được công nhận, được đánh giá cao
- Học hỏi không ngừng
- Sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống
Bài tập gợi ý: Hãy chọn ra 5 giá trị mà bạn cảm thấy quan trọng nhất đối với mình. Sau đó, thử đối chiếu các nghề nghiệp bạn đang quan tâm xem nghề đó có cho phép bạn thực hiện được các giá trị ấy không.
Việc hiểu rõ các giá trị sống giúp bạn không chỉ chọn nghề phù hợp, mà còn biết cách kiên trì theo đuổi con đường mình chọn, ngay cả khi gặp khó khăn.
IV. CÁC HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH GIÚP HỌC SINH KHÁM PHÁ BẢN THÂN
Sau khi đã hiểu về các yếu tố cấu thành nên bản thân như điểm mạnh – điểm yếu, sở thích, đam mê và giá trị sống, điều quan trọng tiếp theo là thực sự bắt tay vào những hoạt động thực hành để quá trình khám phá này trở nên cụ thể, sinh động và dễ tiếp cận hơn với học sinh. Việc trải nghiệm thực tế thông qua các bài tập, trò chơi, thảo luận nhóm sẽ giúp các bạn không chỉ hiểu lý thuyết mà còn có những cảm nhận rõ ràng hơn về chính mình.
- Thực hiện các bài trắc nghiệm tính cách và năng lực
Các bài trắc nghiệm tính cách và năng lực là những công cụ khoa học đã được nghiên cứu và áp dụng rộng rãi nhằm giúp mỗi cá nhân có thể nhận diện những đặc điểm nổi bật trong tính cách và khả năng của mình. Một số bài trắc nghiệm phổ biến và dễ áp dụng cho học sinh THCS bao gồm:
- MBTI (Myers-Briggs Type Indicator): Phân loại con người thành 16 nhóm tính cách dựa trên bốn cặp yếu tố: Hướng ngoại (E) – Hướng nội (I), Cảm giác (S) – Trực giác (N), Lý trí (T) – Cảm xúc (F), Nguyên tắc (J) – Linh hoạt (P).
- Holland Code (RIASEC): Phân loại sở thích nghề nghiệp thành 6 nhóm: Thực tế (R), Nghiên cứu (I), Nghệ thuật (A), Xã hội (S), Doanh nghiệp (E), Quy ước (C).
- DISC: Phân tích hành vi giao tiếp và phong cách làm việc, chia thành 4 nhóm: Thống trị (D), Ảnh hưởng (I), Kiên định (S), Tuân thủ (C).
Lưu ý dành cho học sinh: Trắc nghiệm không phải là “án tử” quyết định bạn phải làm nghề nào. Chúng là những tấm gương để bạn soi chiếu, tham khảo, và từ đó có thêm góc nhìn để hiểu mình, chứ không phải để giới hạn bạn trong một khuôn khổ cố định.
- Viết nhật ký cảm xúc: “Một ngày của tôi”
Viết nhật ký cảm xúc là một trong những phương pháp đơn giản nhưng cực kỳ hiệu quả để giúp bạn lắng nghe chính mình. Không ai hiểu cảm xúc của bạn rõ hơn chính bạn. Bằng việc ghi lại các hoạt động hằng ngày và cảm xúc kèm theo, bạn sẽ nhận ra điều gì thực sự khiến mình thấy vui vẻ, hứng khởi, và điều gì thường gây ra cảm giác nhàm chán, mệt mỏi.
Cách thực hiện:
- Hãy dành khoảng 10–15 phút cuối mỗi ngày để viết lại những hoạt động chính mà bạn đã làm.
- Với mỗi hoạt động, đánh giá cảm xúc của mình theo thang điểm từ 1 đến 5 (1 là rất chán nản, 5 là rất vui vẻ).
- Ghi chú lý do tại sao bạn cảm thấy như vậy.
Gợi ý phân tích: Sau một tuần, hãy nhìn lại các ghi chép của mình và thử trả lời:
- Những hoạt động nào thường xuyên làm mình cảm thấy hạnh phúc, năng động?
- Những hoạt động nào khiến mình mất hứng thú, nhanh chán?
- Có điểm gì chung giữa các hoạt động khiến mình vui không? (Liên quan đến sáng tạo? Giao tiếp? Vận động thể chất? Tư duy logic?)
- Vẽ sơ đồ “Cây điểm mạnh”
Hình ảnh hoá những khả năng và nguồn lực cá nhân thông qua sơ đồ cây sẽ giúp bạn dễ dàng quan sát và ghi nhớ những thế mạnh của bản thân. Đây là một cách trực quan và sinh động, thích hợp với học sinh mọi lứa tuổi.
Hướng dẫn thực hiện:
- Thân cây ghi tên bạn.
- Các nhánh cây là những kỹ năng, năng lực, phẩm chất bạn có (ví dụ: thuyết trình tốt, vẽ đẹp, chăm chỉ, cẩn thận, biết lắng nghe…).
- Rễ cây tượng trưng cho nguồn lực hỗ trợ sự phát triển của bạn (gia đình, bạn bè, thầy cô, sách vở, các hoạt động ngoại khóa…).
- Lá cây có thể ghi các mong muốn hoặc mục tiêu bạn đang hướng tới.
Hoạt động này giúp bạn có “tấm bản đồ” năng lực cá nhân, qua đó dễ dàng lên kế hoạch rèn luyện và phát huy thế mạnh, đồng thời nhận diện các nguồn lực xung quanh.
- Trò chơi “Nếu tôi là…” – Thử vai các nghề nghiệp
Đây là hoạt động đóng vai, tưởng tượng bản thân trong các vị trí nghề nghiệp khác nhau nhằm khám phá mức độ phù hợp giữa bản thân với công việc.
Cách thực hiện:
- Chọn từ 3 đến 5 nghề nghiệp mà bạn cảm thấy tò mò hoặc yêu thích.
- Tìm hiểu thông tin cơ bản về nghề đó: công việc hằng ngày là gì? Cần những kỹ năng nào? Làm việc độc lập hay theo nhóm?
- Hãy tưởng tượng mình đang làm nghề đó trong một ngày và viết lại cảm nhận: Bạn có thấy vui không? Điều gì là thách thức? Bạn có muốn thử thật sự không?
Ví dụ:
- Nếu tôi là giáo viên: Tôi sẽ cảm thấy thế nào khi đứng lớp, truyền đạt kiến thức cho học sinh?
- Nếu tôi là kỹ sư công nghệ: Tôi có hứng thú với việc giải các bài toán kỹ thuật, lập trình không?
- Nếu tôi là bác sĩ: Tôi có đủ kiên nhẫn và tinh thần chịu áp lực khi chăm sóc bệnh nhân không?
- Nhận xét chéo từ bạn bè và thầy cô
Không phải lúc nào chúng ta cũng nhìn ra hết điểm mạnh và điểm yếu của chính mình. Việc nhờ bạn bè, thầy cô nhận xét về mình là một cách hữu ích để mở rộng góc nhìn và điều chỉnh nhận thức.
Hướng dẫn thực hiện:
- Làm việc theo nhóm nhỏ (3–5 người).
- Mỗi bạn lần lượt nhận xét về người còn lại theo các tiêu chí:
- Bạn giỏi nhất điều gì?
- Bạn cần cải thiện điểm nào?
- Nghề nào bạn nghĩ phù hợp với người bạn này, vì sao?
Lưu ý quan trọng: Khi nhận xét, cần trung thực nhưng tế nhị, không gây tổn thương. Khi lắng nghe nhận xét, cần mở lòng đón nhận và xem đó là cơ hội để hoàn thiện bản thân.
V. KẾT LUẬN: HIỂU MÌNH – NỀN TẢNG VỮNG CHẮC CHO HÀNH TRÌNH CHỌN NGHỀ
Hiểu mình không phải là một nhiệm vụ đơn giản, cũng không phải là việc có thể hoàn thành chỉ trong một sớm một chiều. Đó là một quá trình lâu dài, cần sự quan sát, trải nghiệm, và đặc biệt là khả năng lắng nghe chính mình một cách chân thật và kiên trì. Đối với học sinh THCS, đây là thời điểm quan trọng để bắt đầu hành trình ấy, bởi những hiểu biết ban đầu về bản thân sẽ là hành trang quý báu giúp các em định hướng học tập, lựa chọn nghề nghiệp và xây dựng tương lai.
Việc tự nhận diện điểm mạnh – điểm yếu, khám phá sở thích, đam mê và các giá trị sống cá nhân không chỉ giúp học sinh tránh được những lựa chọn sai lầm do chạy theo số đông hay áp lực từ người khác, mà còn giúp các em phát triển sự tự tin, chủ động trong việc hoạch định con đường riêng của mình. Một người hiểu mình sẽ biết đâu là nơi bản thân có thể tỏa sáng, đâu là những kỹ năng cần trau dồi thêm, và đâu là môi trường làm việc lý tưởng nhất để phát huy hết tiềm năng.
Quan trọng hơn, hành trình hiểu mình cũng giúp học sinh hình thành thái độ sống tích cực: biết tự phản tư, biết lắng nghe góp ý, không ngại thử thách và sẵn sàng điều chỉnh kế hoạch khi cần thiết. Bởi lẽ, hiểu mình không phải là điểm đến cố định mà là quá trình khám phá liên tục qua từng trải nghiệm, từng cơ hội học hỏi trong cuộc sống.
Những hoạt động thực hành như viết nhật ký cảm xúc, vẽ sơ đồ “Cây điểm mạnh”, tham gia trò chơi nhập vai nghề nghiệp hay nhận xét chéo từ bạn bè, thầy cô là những phương pháp thiết thực, giúp việc khám phá bản thân trở nên gần gũi và dễ thực hiện hơn. Những trải nghiệm này giúp học sinh không chỉ hiểu lý thuyết mà còn thực sự cảm nhận, suy ngẫm và rút ra bài học cho chính mình.
Một điều đáng nhớ là không có nghề nào là thấp kém hay cao quý một cách tuyệt đối. Chỉ có nghề phù hợp hoặc không phù hợp với chính bạn. Nghề phù hợp là nghề cho phép bạn được là chính mình, được phát huy những thế mạnh cá nhân và sống trọn với những giá trị mà bạn trân trọng. Khi chọn đúng con đường phù hợp với mình, bạn không chỉ làm việc để kiếm sống, mà còn làm việc với niềm vui và cảm giác ý nghĩa.
Cuối cùng, xin gửi đến các bạn học sinh một lời nhắn nhủ: Hãy dũng cảm hỏi mình những câu hỏi khó. Hãy kiên trì đi tìm câu trả lời cho những câu hỏi ấy bằng cách quan sát, thử nghiệm, học hỏi và lắng nghe. Hành trình khám phá bản thân là bước đầu tiên và cũng là bước quan trọng nhất trên con đường hướng nghiệp. Khi bạn hiểu mình, bạn sẽ không sợ lạc hướng. Khi bạn hiểu mình, bạn sẽ biết cách tiến bước vững vàng, dù phía trước có thể còn nhiều thử thách.
Chặng đường vạn dặm bắt đầu từ một bước chân. Bước chân ấy, chính là HIỂU MÌNH.
VI. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH
- Câu hỏi tự kiểm tra:
- Bạn nghĩ thế nào là “hiểu bản thân”? Việc này có ý nghĩa ra sao đối với định hướng nghề nghiệp của bạn?
- Hãy liệt kê 3 điểm mạnh và 3 điểm yếu của bản thân mà bạn đã khám phá được.
- Kể tên 3 sở thích hoặc đam mê của bạn. Bạn có sẵn sàng dành thời gian rèn luyện cho những sở thích này không?
- Giá trị sống nào bạn cảm thấy quan trọng nhất đối với mình? Vì sao?
- Bạn có nhận ra sự thay đổi nào trong suy nghĩ của mình về việc chọn nghề sau khi tham gia các hoạt động thực hành trong bài học này không?
- Gợi ý hoạt động nhóm:
- Thảo luận nhóm (4–5 học sinh): Chia sẻ về một điểm mạnh hoặc một sở thích của từng thành viên, lắng nghe góp ý từ các bạn trong nhóm.
- Tổ chức hội thảo nhỏ: “Nếu tôi là…” – mỗi bạn trình bày cảm nhận khi thử nhập vai một nghề mà mình quan tâm.
- Vẽ chung một sơ đồ “Cây điểm mạnh của lớp mình”: Các thành viên cùng đóng góp những điểm mạnh cá nhân để tạo nên một bức tranh tổng thể về năng lực và thế mạnh của tập thể lớp.
- Bài tập cá nhân:
- Hoàn thành nhật ký cảm xúc trong 7 ngày liên tiếp theo mẫu: Ghi lại các hoạt động đã làm, cảm xúc kèm theo, và điều rút ra sau mỗi ngày.
- Lập kế hoạch rèn luyện cho một điểm mạnh và một điểm yếu của bản thân trong vòng 1 tháng. Trình bày cụ thể các bước dự định thực hiện.
(Phần câu hỏi và hoạt động thực hành giúp học sinh củng cố kiến thức, đồng thời thúc đẩy quá trình tự khám phá và phát triển bản thân một cách sâu sắc và thực tế.)
(Tài liệu kết thúc phần I: Hiểu mình – Khám phá bản thân. Phần tiếp theo: Khám phá thế giới nghề nghiệp sẽ giúp học sinh mở rộng tầm nhìn về các ngành nghề trong xã hội, từ đó kết nối giữa hiểu mình và hiểu nghề, làm nền tảng cho việc định hướng nghề nghiệp phù hợp.)
Trung tâm bồi dưỡng kỹ năng Thiên Tường ART