Mở đầu
Trong thời đại cách mạng công nghệ 4.0 và tiến trình chuyển đổi số toàn cầu đang diễn ra mạnh mẽ, khái niệm công dân trong chính phủ số trở thành một trong những yếu tố trung tâm của quản trị hiện đại. Nếu như trước đây người dân chủ yếu đóng vai trò là người thụ hưởng các dịch vụ hành chính truyền thống, thì nay, công dân trong chính phủ số đã chuyển sang vị thế chủ động – vừa là người sử dụng, vừa là người tham gia, phản hồi, giám sát và đồng kiến tạo cùng chính quyền. Chính phủ số không thể hoạt động hiệu quả nếu thiếu sự tham gia tích cực và có trách nhiệm của công dân trong chính phủ số.
Với sự phát triển của công nghệ, công dân trong chính phủ số có thể dễ dàng tiếp cận các dịch vụ công trực tuyến, nộp hồ sơ hành chính, theo dõi tiến độ xử lý, gửi góp ý và phản ánh những vấn đề phát sinh. Điều này không chỉ giúp tiết kiệm thời gian, chi phí mà còn nâng cao tính minh bạch, trách nhiệm giải trình của bộ máy công quyền. Khi công dân trong chính phủ số được trang bị đầy đủ kiến thức, kỹ năng số và quyền tham gia thực chất, mối quan hệ giữa chính phủ và người dân sẽ trở thành một mối quan hệ hợp tác hai chiều – nơi người dân không còn đứng ngoài mà trở thành một phần của quá trình vận hành nhà nước.
Chính vì vậy, xây dựng một cộng đồng công dân trong chính phủ số chủ động, có năng lực, có trách nhiệm và có tiếng nói là điều kiện tiên quyết để chuyển đổi số quốc gia đạt hiệu quả thực chất. Công nghệ có thể tạo ra nền tảng, nhưng công dân trong chính phủ số mới là yếu tố sống còn quyết định thành công của chính phủ số.
II. Khái niệm và đặc điểm của công dân trong chính phủ số
a. Khái niệm
Trong tiến trình chuyển đổi số quốc gia, công dân trong chính phủ số được hiểu là những cá nhân có khả năng tiếp cận, sử dụng và tương tác với các dịch vụ công cũng như hoạt động quản trị nhà nước thông qua nền tảng số. Họ không chỉ thực hiện các thủ tục hành chính trực tuyến mà còn có thể phản hồi, góp ý, giám sát và tham gia vào việc xây dựng chính sách. Đây là bước chuyển từ mô hình “người dân thụ hưởng” sang mô hình “người dân đồng hành”, nơi người dân đóng vai trò trung tâm của một chính phủ minh bạch, hiệu quả và gần gũi. Chính vì vậy, công dân trong chính phủ số không còn chỉ là đối tượng được phục vụ mà đã trở thành đối tác chiến lược của nhà nước trong quá trình quản lý và phát triển xã hội.
b. Các đặc điểm
Đặc điểm thứ nhất của công dân trong chính phủ số là khả năng tiếp cận và tương tác với dịch vụ công một cách nhanh chóng, thuận tiện và chủ động. Nếu trước đây người dân phải di chuyển đến các cơ quan hành chính, chờ đợi xếp hàng để làm thủ tục thì ngày nay, nhờ vào nền tảng số, mọi quy trình có thể được thực hiện trực tuyến. Người dân có thể tra cứu thông tin, nộp hồ sơ, thanh toán lệ phí, theo dõi tiến độ xử lý và nhận kết quả mà không bị giới hạn về không gian hay thời gian. Việc giảm thiểu các bước trung gian này giúp tiết kiệm thời gian, chi phí và tạo ra môi trường làm việc hành chính minh bạch, dễ kiểm chứng. Khả năng tiếp cận nhanh cũng khuyến khích người dân tham gia nhiều hơn vào các hoạt động quản lý công.
Đặc điểm thứ hai là tính chủ động và ý thức trách nhiệm của người dân khi tham gia vào hoạt động quản trị. Công dân trong chính phủ số không còn là người đứng ngoài hệ thống mà có thể trực tiếp phản hồi, kiến nghị, góp ý xây dựng chính sách hoặc báo cáo các vấn đề phát sinh. Tính chủ động này đòi hỏi họ có kiến thức cơ bản về công nghệ, kỹ năng số, khả năng phân tích và chọn lọc thông tin, cũng như ý thức pháp luật rõ ràng. Khi công dân biết cách lên tiếng một cách có trách nhiệm, tiếng nói đó trở thành nguồn dữ liệu quý giá để các cơ quan quản lý điều chỉnh chính sách theo hướng thực chất và sát thực tiễn.
Đặc điểm thứ ba là năng lực số và khả năng thích ứng với công nghệ của mỗi cá nhân. Để trở thành công dân trong chính phủ số thực thụ, người dân cần được trang bị các kỹ năng số cơ bản, bao gồm khả năng truy cập nền tảng trực tuyến, bảo mật thông tin, xác thực dữ liệu và sử dụng các công cụ số an toàn. Họ cũng cần có khả năng học hỏi và thích ứng nhanh với sự thay đổi của công nghệ, vì các dịch vụ công trực tuyến sẽ liên tục cải tiến và mở rộng. Đặc điểm này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả tương tác giữa người dân và chính quyền mà còn thúc đẩy sự phát triển của một xã hội số bền vững, nơi mọi công dân đều có cơ hội tiếp cận bình đẳng với các tiện ích công.
Vai trò của công dân trong chính phủ số
Từ khái niệm và những đặc điểm đã phân tích, có thể thấy rõ rằng công dân trong chính phủ số không còn là người đứng ngoài hệ thống quản trị mà trở thành một chủ thể quan trọng trong quá trình vận hành của bộ máy nhà nước. Mối quan hệ giữa chính quyền và người dân ngày nay đã thay đổi căn bản: từ mô hình hành chính một chiều sang mô hình hợp tác hai chiều. Để hiểu sâu hơn điều này, có thể nhìn nhận vai trò của công dân qua ba khía cạnh tiêu biểu.
Trước hết, công dân đóng vai trò là người trực tiếp sử dụng các dịch vụ công trực tuyến. Việc chuyển đổi các thủ tục hành chính truyền thống sang môi trường số giúp người dân dễ dàng tiếp cận thông tin và xử lý công việc hành chính mà không còn phụ thuộc vào thời gian hay địa điểm. Từ tra cứu dữ liệu, nộp hồ sơ, theo dõi tiến độ đến nhận kết quả đều có thể thực hiện chỉ bằng vài thao tác. Khi người dân sử dụng thành thạo các nền tảng này, bộ máy hành chính không chỉ giảm tải áp lực vận hành mà còn buộc phải nâng cao chất lượng dịch vụ, cải tiến quy trình và tối ưu trải nghiệm của người dùng. Ở góc độ này, công dân không chỉ là người thụ hưởng mà còn gián tiếp thúc đẩy quá trình hoàn thiện hệ thống công vụ.
Bên cạnh việc sử dụng dịch vụ, công dân còn đảm nhận vai trò phản hồi và giám sát các hoạt động của cơ quan công quyền. Trong môi trường số, những ý kiến từ người dân có thể được tiếp nhận một cách nhanh chóng, công khai và minh bạch hơn so với cách truyền thống. Việc gửi phản ánh hiện trường, góp ý về chính sách, báo cáo vi phạm hoặc đánh giá chất lượng dịch vụ là những hành động thiết thực giúp nâng cao trách nhiệm giải trình của chính quyền. Khi người dân tích cực tham gia vào quá trình này, cơ quan nhà nước có thêm một kênh giám sát xã hội hiệu quả, giúp hạn chế sai phạm, tăng tính minh bạch và củng cố niềm tin của công chúng.
Ngoài hai khía cạnh trên, công dân còn là đối tác đồng kiến tạo chính sách và giải pháp quản trị. Đây là điểm nhấn đặc trưng của thời đại số, khi tiếng nói của người dân không chỉ dừng lại ở việc phản hồi mà còn trở thành một phần quan trọng trong quá trình hoạch định chính sách. Thông qua các nền tảng tham vấn, các diễn đàn trực tuyến hoặc những kênh tương tác mở, người dân có thể chủ động đưa ra sáng kiến, đóng góp ý tưởng, đề xuất cải tiến quy trình phục vụ công. Khi tiếng nói này được lắng nghe và phản hồi kịp thời, chính sách sẽ trở nên sát thực hơn, phù hợp hơn với đời sống, đồng thời tạo ra sự đồng thuận cao trong xã hội. Điều đó cũng thể hiện một chính phủ biết “cộng tác với người dân” thay vì chỉ “làm cho người dân”.
Rõ ràng, trong mô hình quản trị hiện đại, công dân trong chính phủ số giữ nhiều vai trò cùng lúc: vừa là người sử dụng, vừa là người phản hồi giám sát, và đồng thời là người cùng kiến tạo. Khi mỗi cá nhân phát huy vai trò này một cách chủ động, chính phủ số không chỉ vận hành hiệu quả hơn mà còn trở nên minh bạch, dân chủ và gần gũi với đời sống của người dân.
Năng lực cần có của công dân trong chính phủ số
Việc xác định vai trò của người dân trong quá trình vận hành chính phủ số mới chỉ là một nửa hành trình. Để những vai trò đó thực sự phát huy hiệu quả, mỗi cá nhân cần được trang bị các năng lực phù hợp để tham gia một cách chủ động, tự tin và có trách nhiệm. Trong kỷ nguyên công nghệ, năng lực của công dân trong chính phủ số không chỉ dừng ở khả năng sử dụng thiết bị hay truy cập dịch vụ công, mà còn là sự kết hợp hài hòa giữa kỹ năng số, hiểu biết pháp luật và tư duy công dân hiện đại.
Trước hết, năng lực công nghệ là nền tảng quan trọng giúp người dân tương tác hiệu quả với các hệ thống chính phủ điện tử. Người dân cần có khả năng truy cập các nền tảng số, thao tác thành thạo các dịch vụ trực tuyến như tra cứu thông tin, nộp hồ sơ, theo dõi tiến độ và xác thực dữ liệu. Bên cạnh đó, khả năng thích ứng với công nghệ mới cũng là một yêu cầu thiết yếu. Khi các nền tảng số liên tục được cải tiến, những công dân linh hoạt, sẵn sàng học hỏi sẽ dễ dàng hòa nhập và tận dụng được lợi ích mà hệ thống mang lại. Đây chính là “cửa ngõ” để người dân bước vào môi trường quản trị số một cách bình đẳng, không bị bỏ lại phía sau.
Song hành với kỹ năng công nghệ là năng lực nhận thức pháp lý và hiểu biết hành chính công. Trong môi trường số, người dân không chỉ tương tác đơn thuần mà còn thực thi quyền và nghĩa vụ công dân của mình. Vì vậy, hiểu rõ quy trình, nắm vững các quy định pháp luật và ranh giới quyền cá nhân là điều hết sức quan trọng. Khi người dân hiểu luật, các phản hồi và kiến nghị sẽ chính xác, có giá trị thực tiễn hơn. Đồng thời, điều này cũng giúp họ bảo vệ mình trước các rủi ro như rò rỉ thông tin cá nhân, lừa đảo trực tuyến hay các hành vi vi phạm pháp lý. Một nền tảng pháp lý vững chắc chính là “tấm lá chắn” giúp công dân trong chính phủ số tham gia môi trường quản trị hiện đại một cách an toàn và tự tin.
Bên cạnh hai yếu tố trên, tư duy phản biện và tinh thần trách nhiệm công dân chính là điểm khác biệt giữa người sử dụng thụ động và người tham gia chủ động. Trong một không gian tràn ngập thông tin, việc biết cách phân tích, kiểm chứng và đánh giá độ tin cậy của nguồn dữ liệu là vô cùng quan trọng. Khi người dân có tư duy phản biện tốt, những góp ý, kiến nghị hay sáng kiến đưa ra sẽ có cơ sở vững chắc và mang tính xây dựng cao. Cùng với đó là tinh thần trách nhiệm: hành động vì lợi ích chung, tôn trọng chuẩn mực cộng đồng và tuân thủ pháp luật. Đây chính là yếu tố tạo nên sự tin cậy giữa chính quyền và người dân – một nền tảng không thể thiếu trong xã hội số.
Tóm lại, một công dân trong chính phủ số không chỉ cần biết sử dụng công nghệ mà còn phải am hiểu pháp luật và có tư duy phản biện vững vàng. Khi những năng lực này được hình thành và nuôi dưỡng rộng rãi, người dân sẽ trở thành lực lượng nòng cốt thúc đẩy sự phát triển của chính phủ số, giúp quá trình chuyển đổi số quốc gia diễn ra thực chất, hiệu quả và bền vững.
Trách nhiệm của công dân trong chính phủ số
Nếu năng lực là nền tảng để người dân có thể tham gia hiệu quả vào tiến trình chuyển đổi số, thì trách nhiệm chính là yếu tố giúp sự tham gia đó trở nên có ý nghĩa, đúng hướng và mang lại giá trị thực chất cho xã hội. Trong bối cảnh mô hình quản trị đang chuyển từ quản lý hành chính truyền thống sang mô hình chính phủ số, công dân trong chính phủ số không chỉ có quyền mà còn có trách nhiệm rõ ràng đối với cộng đồng và hệ thống quản trị quốc gia. Khi trách nhiệm công dân được đề cao, mối quan hệ giữa chính quyền và người dân trở nên lành mạnh, minh bạch và bền vững hơn.
Một trong những trách nhiệm quan trọng nhất là tuân thủ pháp luật và các quy định khi tham gia không gian số. Môi trường trực tuyến mang lại nhiều cơ hội tương tác và tiếp cận thông tin, nhưng đồng thời cũng đòi hỏi mỗi người dân phải có ý thức kỷ luật cao. Việc thực hiện đúng các quy trình hành chính trực tuyến, tôn trọng quy định về xác thực danh tính, không sử dụng thông tin sai lệch hay thực hiện hành vi gian lận là những yếu tố cơ bản để hệ thống vận hành ổn định. Khi công dân trong chính phủ số hành xử đúng pháp luật, họ không chỉ bảo vệ quyền lợi của bản thân mà còn góp phần tạo nên một không gian số an toàn và đáng tin cậy cho toàn xã hội.
Bên cạnh việc tuân thủ quy định, người dân còn có trách nhiệm bảo vệ thông tin cá nhân và tôn trọng quyền riêng tư của người khác. Trong môi trường số, dữ liệu cá nhân có giá trị lớn và rất dễ bị khai thác sai mục đích nếu không được quản lý cẩn trọng. Mỗi công dân cần có ý thức chủ động bảo mật dữ liệu, không chia sẻ thông tin nhạy cảm một cách tùy tiện và tôn trọng dữ liệu của người khác. Khi tinh thần này được lan tỏa, hệ thống chính phủ số sẽ trở thành một môi trường tin cậy, giảm thiểu rủi ro rò rỉ thông tin, lừa đảo hay các hành vi xâm phạm quyền riêng tư. Đây là một phần quan trọng trong trách nhiệm của mỗi công dân trong chính phủ số khi tham gia vào môi trường số mở.
Một khía cạnh không thể thiếu nữa là trách nhiệm phản hồi có ý thức và tham gia xây dựng xã hội số tích cực. Người dân không chỉ dừng lại ở việc sử dụng dịch vụ hay giám sát chính quyền, mà còn cần phản hồi một cách có trách nhiệm, mang tính xây dựng. Việc góp ý chính sách, gửi kiến nghị hay báo cáo sự cố phải dựa trên thông tin chính xác, thái độ tích cực và tinh thần hợp tác. Tránh các hành vi như tung tin sai sự thật, công kích cá nhân hoặc sử dụng không gian mạng để gây rối trật tự xã hội. Khi mỗi cá nhân hành xử có trách nhiệm, tiếng nói của người dân sẽ trở thành nguồn lực quý giá giúp chính quyền điều chỉnh chính sách sát thực tế hơn, hướng đến phục vụ cộng đồng tốt hơn.
Rõ ràng, trong mô hình quản trị hiện đại, trách nhiệm công dân không còn giới hạn ở khuôn khổ truyền thống. Đó không chỉ là nghĩa vụ tuân thủ pháp luật, mà còn bao gồm việc bảo vệ quyền lợi chung, xây dựng môi trường số an toàn và thúc đẩy sự phát triển của xã hội số văn minh. Khi mỗi công dân trong chính phủ số ý thức rõ vai trò của mình, quá trình chuyển đổi số quốc gia sẽ diễn ra hiệu quả, minh bạch và mang tính bền vững cao.
Kết luận
Nhìn lại toàn bộ nội dung, có thể thấy công dân trong chính phủ số không chỉ là một khái niệm mang tính công nghệ, mà là một yếu tố trung tâm trong tiến trình chuyển đổi số quốc gia. Người dân không còn đứng bên lề mà đã trở thành chủ thể tích cực, với những đặc điểm, vai trò, năng lực và trách nhiệm rõ ràng. Khi mỗi công dân hiểu được vị trí của mình trong hệ thống quản trị số, quá trình vận hành của chính phủ sẽ chuyển từ mô hình hành chính truyền thống sang mô hình hợp tác hai chiều, hiệu quả và minh bạch hơn.
Trước hết, sự tham gia chủ động của công dân tạo ra một chính phủ hoạt động minh bạch, hiệu quả và gần gũi hơn. Việc người dân tiếp cận thông tin, phản hồi và giám sát giúp bộ máy quản lý vận hành công khai, giảm tình trạng quan liêu và tăng tính chịu trách nhiệm. Song song với đó, sự lan tỏa của cộng đồng công dân số còn thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội, khi các dịch vụ công được số hóa tối ưu, tiết kiệm nguồn lực, tạo điều kiện để chính quyền tập trung vào phát triển. Xa hơn, đó còn là nền tảng quan trọng để xây dựng một xã hội dân chủ và bền vững, nơi tiếng nói của người dân thực sự có trọng lượng.
Quan trọng hơn cả, công dân trong chính phủ số chính là “mảnh ghép” không thể thiếu để quá trình chuyển đổi số đi vào thực chất. Chính phủ có thể xây dựng nền tảng công nghệ, nhưng chính người dân sẽ quyết định hiệu quả vận hành và tính bền vững của hệ thống. Khi mỗi công dân có năng lực, có trách nhiệm và chủ động tham gia, chúng ta sẽ có một chính phủ minh bạch, một xã hội kết nối, và một quốc gia phát triển hiện đại.