MỞ ĐẦU
Thói quen đóng vai trò quan trọng trong việc định hình tư duy, hành vi và thành công của mỗi cá nhân. William James, một trong những nhà tâm lý học tiên phong, từng nhấn mạnh rằng “toàn bộ cuộc sống của chúng ta, đến một mức độ nào đó, không gì khác hơn ngoài tổng hòa của những thói quen.” Quả thực, những thói quen nhỏ hàng ngày không chỉ phản ánh lối sống và giá trị cá nhân mà còn tác động sâu sắc đến sức khỏe, năng suất lao động và sự phát triển trí tuệ. Chính vì thế, việc hiểu rõ ý nghĩa của thói quen và biết cách xây dựng những thói quen tích cực là điều kiện tiên quyết để đạt được thành công và hạnh phúc trong cuộc sống.
Theo các nghiên cứu khoa học, thói quen không chỉ là những hành vi lặp đi lặp lại, mà còn có nền tảng sinh học và tâm lý sâu sắc. Charles Duhigg (2012), tác giả cuốn sách “The Power of Habit,” đã phân tích rằng thói quen hình thành qua một chu trình gồm ba bước: dấu hiệu kích hoạt, hành vi đáp ứng và phần thưởng. Chu trình này tạo nên một vòng lặp giúp con người duy trì những hành vi nhất định theo thời gian. Những thói quen tốt như đọc sách mỗi ngày, tập thể dục thường xuyên hay thực hành tư duy tích cực có thể giúp cá nhân cải thiện kỹ năng, duy trì sức khỏe và nâng cao chất lượng cuộc sống.
Tuy nhiên, việc xây dựng một thói quen tốt không hề dễ dàng, bởi con người thường có xu hướng duy trì những hành vi quen thuộc, ngay cả khi chúng không mang lại lợi ích lâu dài. Nghiên cứu của Wood và Neal (2007) cho thấy rằng khoảng 40% các hành vi hằng ngày của con người không phải là quyết định có ý thức, mà là kết quả của các thói quen đã được hình thành từ trước. Điều này đồng nghĩa với việc nếu không có chiến lược phù hợp, việc thay đổi hay tạo dựng một thói quen mới có thể trở thành một thách thức lớn. Vì vậy, điều quan trọng là phải áp dụng những phương pháp khoa học và thực tiễn để hình thành và duy trì những thói quen mang lại giá trị tích cực.
Bài viết này sẽ phân tích sâu hơn về ý nghĩa của thói quen, cách thức hình thành thói quen theo cơ chế tâm lý và sinh học, đồng thời đề xuất các phương pháp cụ thể để xây dựng và duy trì những thói quen tốt. Thông qua những hiểu biết này, mỗi cá nhân có thể chủ động rèn luyện những hành vi tích cực để đạt được sự phát triển toàn diện và bền vững trong cuộc sống.
THÓI QUEN LÀ GÌ?
Theo định nghĩa của các nhà tâm lý học, thói quen là những hành vi diễn ra gần như tự động do từng được thực hiện thường xuyên trong quá khứ, tạo ra liên kết giữa tình huống kích thích (tín hiệu) và hành vi, khiến khi gặp tín hiệu quen thuộc, não bộ sẽ kích hoạt hành vi tương ứng mà không cần suy nghĩ nhiều hay quyết định có ý thức. Quả thật, một nghiên cứu tại Đại học Duke ước tính hơn 40% các hoạt động hằng ngày của chúng ta là những hành vi theo thói quen chứ không phải quyết định chủ đích.
Vậy thói quen hình thành như thế nào? Các nghiên cứu thần kinh học chỉ ra rằng lặp lại một hành động trong cùng một bối cảnh sẽ dần “khắc sâu” hành động đó vào não bộ dưới dạng những chuỗi hành vi tự động hóa. Khi một chuỗi hành vi đã được “đóng gói” thành thói quen, nó vận hành theo một vòng lặp gồm ba thành phần: tín hiệu, hành vi thường lệ và phần thưởng.
Thói quen giống như con dao hai lưỡi: chúng giúp cuộc sống hiệu quả hơn nếu là thói quen tốt, nhưng cũng có thể gây hại nếu là thói quen xấu. Thói quen định hình tình trạng sức khỏe, năng suất làm việc, các mối quan hệ và nhiều khía cạnh khác trong đời sống; thói quen tốt là công cụ mạnh mẽ để cải thiện chất lượng cuộc sống, còn thói quen xấu có thể trở thành mối đe dọa đối với hạnh phúc và thành công của mỗi người.
THÓI QUEN: NỀN TẢNG THÀNH CÔNG TRONG HỌC TẬP
Trong học tập, vai trò của thói quen cũng hết sức nổi bật. Nhiều nghiên cứu giáo dục khẳng định thói quen học tập có liên hệ mật thiết với kết quả học tập. Thậm chí, thói quen học tập được xem là một trong những yếu tố dự báo quan trọng nhất cho thành tích của sinh viên – những người có phương pháp và kỷ luật học tập tốt thường đạt kết quả cao hơn. Nói cách khác, xây dựng được các thói quen học tập lành mạnh sẽ tạo tiền đề vững chắc để nâng cao hiệu quả học tập, trong khi duy trì thói quen kém có thể dẫn đến kết quả sa sút.
Một trong những thói quen học tập quan trọng nhất là quản lý thời gian hiệu quả. Sinh viên nên lập kế hoạch học tập đều đặn, phân bổ thời gian hợp lý cho mỗi môn học và tránh tình trạng “nước đến chân mới nhảy”. Nghiên cứu cho thấy việc học được phân chia đều theo thời gian (thực hành ngắt quãng) giúp cải thiện khả năng ghi nhớ và kết quả kiểm tra tốt hơn so với học dồn dập tất cả cùng lúc. Do đó, thói quen chuẩn bị bài từ sớm và ôn tập thường xuyên mỗi ngày sẽ hiệu quả hơn nhiều so với thói quen trì hoãn để rồi học gấp trước kỳ thi.
Bên cạnh quản lý thời gian, phương pháp học tập cũng nên trở thành thói quen khoa học. Sinh viên có thói quen sử dụng chiến lược học tập chủ động (như tự đặt câu hỏi, tự kiểm tra, thảo luận, thực hành) thường đạt kết quả thi cao hơn. Thống kê cho thấy tần suất học tập chủ động có tương quan thuận với điểm số của sinh viên, nghĩa là việc tích cực ôn luyện – chẳng hạn tự kiểm tra và vận dụng kiến thức thay vì chỉ đọc đi đọc lại giáo trình – sẽ nâng cao hiệu suất học tập. Vì vậy, rèn luyện thói quen học tập chủ động (ví dụ: sau mỗi chương đều làm bài tập ôn tập hoặc tóm tắt lại nội dung) là rất cần thiết cho thành công trong học tập.
Một lợi ích quan trọng khác của thói quen học tập là giúp duy trì động lực và sự bền bỉ. Ban đầu, người học có thể phải dùng ý chí để ép mình ngồi vào bàn mỗi ngày, nhưng khi việc học đã thành thói quen, nó diễn ra gần như tự động và ít phụ thuộc vào ý chí hơn. Nghiên cứu cho thấy khi hành vi học tập được “gắn” với các tín hiệu môi trường cố định (thí dụ: ngồi vào bàn học vào một giờ nhất định mỗi tối), việc bắt đầu học sẽ trở nên tự nhiên, giúp người học tiếp tục duy trì ngay cả khi hứng thú suy giảm. Nhờ vậy, thói quen học tập tốt giúp sinh viên kiên trì hơn và tránh được tình trạng bỏ bê việc học mỗi khi thiếu động lực.
THÓI QUEN: NỀN TẢNG ĐỂ PHÁT TRIỂN BẢN THÂN
Thói quen tốt còn là chìa khóa cho sự phát triển bản thân toàn diện, bao gồm cả tư duy, kỹ năng lẫn sức khỏe. Những hành động nhỏ lặp lại mỗi ngày có thể tích lũy thành thay đổi lớn theo thời gian. Chẳng hạn, thói quen đọc sách mỗi tối sẽ dần mở rộng kiến thức và rèn luyện tư duy; thói quen luyện tập một kỹ năng (như ngoại ngữ, chơi nhạc cụ) hằng ngày giúp nâng cao trình độ; và thói quen vận động thường xuyên cải thiện rõ rệt sức khỏe thể chất lẫn tinh thần. Không những vậy, thói quen còn giúp tiết kiệm năng lượng tinh thần: khi những hành động tích cực trở nên tự động, não bộ được giải phóng bớt gánh nặng để tập trung vào các nhiệm vụ quan trọng hơn. Nhìn chung, xây dựng được hệ thống thói quen lành mạnh chính là nền tảng để mỗi người phát triển bản thân một cách bền vững.
Làm thế nào để hình thành các thói quen tốt nhằm phát triển bản thân? Các chuyên gia cho rằng bí quyết nằm ở việc bắt đầu từ những thay đổi nhỏ và duy trì chúng một cách kiên định. Theo chuyên gia hành vi BJ Fogg, cách hiệu quả để tạo thói quen bền vững là đặt mục tiêu đủ nhỏ để có thể thực hiện ngay cả khi bận rộn hoặc thiếu động lực. Thật vậy, nếu đề ra một hành động đơn giản (ví dụ: đi bộ 5 phút sau bữa ăn, viết vài dòng nhật ký mỗi tối), chúng ta sẽ dễ dàng làm nó mỗi ngày mà không cảm thấy quá khó khăn. Dần dần, sự lặp lại hàng ngày sẽ giúp hành động nhỏ này “ăn sâu” vào nếp sinh hoạt và trở thành thói quen cố định.
Một nguyên tắc quan trọng khác là lặp lại hành vi trong một ngữ cảnh cố định và nhất quán. Nghiên cứu cho thấy thực hiện một hành vi đều đặn trong cùng một bối cảnh (ví dụ: một thời điểm hoặc địa điểm cụ thể) sẽ tạo liên kết mạnh giữa hoàn cảnh đó với hành vi, giúp thói quen hình thành nhanh và vững chắc hơn. Do đó, để xây dựng thói quen mới, chúng ta nên gắn nó với một tín hiệu hoặc hoạt động có sẵn trong lịch trình hàng ngày. Ví dụ, có thể áp dụng kỹ thuật “xếp chồng thói quen”: thực hiện hành vi mới ngay sau một thói quen cố định. Nếu muốn tạo thói quen thiền buổi sáng, hãy tập ngay sau khi pha xong tách cà phê – dùng việc pha cà phê làm tín hiệu kích hoạt ngồi thiền 10 phút.
Cuối cùng, cần kiên nhẫn vì hình thành thói quen đòi hỏi thời gian. Nghiên cứu cho thấy trung bình phải mất khoảng 66 ngày (hơn 2 tháng) để một hành vi mới trở thành thói quen tự động, và thời gian này có thể dao động từ 18 đến 254 ngày tùy từng người và loại hành vi. Đáng chú ý, bỏ lỡ một vài lần thực hiện không ảnh hưởng nhiều đến quá trình hình thành thói quen, nhưng nếu liên tục thiếu nhất quán thì khó hình thành được thói quen. Vì thế, mỗi người cần kiên trì lặp lại hành vi hàng ngày trong nhiều tuần hoặc tháng (dù đôi lúc có gián đoạn) thì mới có thể gặt hái “trái ngọt” là một thói quen tốt cho bản thân.
KẾT LUẬN
Thói quen đóng vai trò cốt lõi trong việc định hình cuộc sống, hiệu suất làm việc, và sự phát triển cá nhân của mỗi con người. Như đã phân tích, thói quen không chỉ là những hành vi lặp đi lặp lại, mà còn có nền tảng tâm lý và sinh học sâu sắc. Chúng có thể giúp con người tối ưu hóa năng suất, cải thiện sức khỏe, nâng cao chất lượng học tập và thúc đẩy quá trình phát triển bản thân. Tuy nhiên, nếu không kiểm soát chặt chẽ, những thói quen tiêu cực có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống cá nhân và sự thành công trong dài hạn.
Đối với lĩnh vực học tập, thói quen đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao khả năng tiếp thu và duy trì động lực học tập. Những sinh viên có phương pháp học tập khoa học, quản lý thời gian hiệu quả và duy trì kỷ luật cá nhân thường đạt được kết quả cao hơn so với những người học tập một cách thụ động, thiếu kế hoạch. Tương tự, trong phát triển bản thân, việc rèn luyện các thói quen tích cực như đọc sách, rèn luyện kỹ năng, tập thể dục hay duy trì tư duy tích cực có thể giúp mỗi cá nhân đạt được sự tiến bộ liên tục và bền vững theo thời gian.
Quan trọng hơn cả, xây dựng một thói quen tốt không chỉ đòi hỏi sự quyết tâm, mà còn cần có chiến lược phù hợp để đảm bảo tính bền vững. Những phương pháp như bắt đầu với các hành vi nhỏ, duy trì sự nhất quán, sử dụng tín hiệu kích hoạt và kiên trì theo đuổi mục tiêu trong thời gian dài sẽ giúp quá trình hình thành thói quen trở nên dễ dàng và hiệu quả hơn. Điều này cho thấy rằng bất kỳ ai cũng có thể chủ động thay đổi cuộc sống của mình bằng cách thiết lập và duy trì những thói quen tích cực.
Tóm lại, thói quen chính là nền tảng của sự phát triển cá nhân. Việc hiểu rõ cơ chế hình thành thói quen và áp dụng những nguyên tắc khoa học để rèn luyện thói quen tốt sẽ giúp mỗi người tận dụng tối đa tiềm năng của mình, từ đó hướng đến một cuộc sống hiệu quả, cân bằng và thành công hơn. Như Aristotle từng nói: “Chúng ta là những gì chúng ta làm lặp đi lặp lại. Do đó, sự xuất sắc không phải là hành động, mà là một thói quen”.
Trung tâm bồi dưỡng kỹ năng Thiên Tường ART