Giáo viên hướng dẫn học sinh nhỏ tuổi hiểu về giá trị của đồng tiền và cách quản lý chi tiêu. Hiểu biết về tài chính cá nhân (financial literacy) được coi là một “kỹ năng sinh tồn” quan trọng của con người trong xã hội hiện đại. Thiếu kiến thức tài chính có thể dẫn đến những hệ lụy lâu dài như mức sống suy giảm, sức khỏe tinh thần và thể chất đi xuống, thậm chí phải phụ thuộc nhiều hơn vào hỗ trợ của chính. Ngược lại, giáo dục tài chính sớm sẽ trang bị cho người trẻ kiến thức, kỹ năng và sự tự tin để quản lý cuộc sống, xây dựng tương lai tài chính an toàn cho bản thân và gia đình. Đặc biệt, nhiều nghiên cứu cho thấy các thói quen về tiền bạc của trẻ em bắt đầu hình thành từ rất sớm, khoảng 7 tuổi. Tuy vậy, có đến hai phần ba phụ huynh không hề trao đổi với con về tiền bạc, và rất ít trường tiểu học đưa nội dung này vào giảng dạy. Do đó, việc giáo dục tài chính ngay từ cấp tiểu học là cần thiết để giúp trẻ hình thành thói quen lành mạnh về tiền bạc và kỹ năng quản lý tài chính cơ bản. Trên thực tế, nhiều quốc gia phát triển đã triển khai chương trình giáo dục tài chính cho học sinh nhỏ tuổi và thu được kết quả tích cực, giúp các em biết quản lý ngân sách hàng ngày và thậm chí lập kế hoạch tài chính đơn giản từ sớm. Dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu về chương trình giáo dục tài chính ở bậc tiểu học tại Mỹ, Anh, Singapore, Phần Lan và Nhật Bản – những quốc gia có nền giáo dục phát triển – bao gồm nội dung chính, mục tiêu, phương pháp triển khai và kết quả đạt được.
Hoa Kỳ: Giáo dục tài chính tích hợp từ sớm trong nhà trường
Tại Mỹ, giáo dục tài chính cho học sinh được thúc đẩy thông qua các tiêu chuẩn và chương trình tự nguyện áp dụng trên toàn quốc. Hội đồng Giáo dục Kinh tế và Liên minh Jump$tart đã xây dựng Bộ tiêu chuẩn quốc gia về giáo dục tài chính cá nhân dành cho học sinh từ bậc tiểu học đến trung học. Những tiêu chuẩn này đưa ra khung nội dung toàn diện, bao gồm các chủ đề cốt lõi như kiếm thu nhập, chi tiêu, tiết kiệm, đầu tư, tín dụng và quản lý rủi ro. Mục tiêu của chương trình là trang bị cho học sinh kiến thức và kỹ năng tài chính nền tảng, hình thành thói quen chi tiêu hợp lý và biết tiết kiệm từ nhỏ, qua đó giúp các em tự tin quản lý tài chính cá nhân khi trưởng thành.
Phương pháp triển khai giáo dục tài chính ở bậc tiểu học tại Mỹ thường là lồng ghép vào các môn học hiện có (như Toán hoặc Khoa học xã hội) và thông qua các hoạt động thực hành. Ví dụ, nhiều trường tiểu học hợp tác với các tổ chức phi lợi nhuận như Junior Achievement để tổ chức các bài học tương tác về tiền bạc, hoặc sử dụng chương trình Money Smart for Young People do Cơ quan Bảo hiểm Tiền gửi Liên bang (FDIC) phát hành, với những hoạt động như tô màu, trò chơi về tiết kiệm cho học sinh nhỏ. Nhờ chú trọng giáo dục tài chính, 47 trên 50 bang của Mỹ đã đưa nội dung này vào chương trình chuẩn K-12 (mẫu giáo đến lớp 12), và ngày càng nhiều bang yêu cầu học sinh phải hoàn thành khóa học tài chính trước khi tốt nghiệp trung học. Dù chủ yếu tập trung ở trung học, xu hướng này cho thấy tầm quan trọng của việc bắt đầu dạy tài chính từ sớm để tạo nền tảng. Nhiều nghiên cứu tại Mỹ cũng khẳng định hiệu quả lâu dài của giáo dục tài chính học đường: học sinh được học về tài chính có xu hướng quản lý tiền tốt hơn khi trưởng thành. Chẳng hạn, một nghiên cứu năm 2022 ở các bang Georgia và Texas cho thấy những học sinh từng được học về tài chính cá nhân có điểm tín dụng cao hơn và ít bị trễ hạn thanh toán thẻ tín dụng hơn so với nhóm không được học. Việc cải thiện kiến thức và kỹ năng tài chính từ sớm giúp giới trẻ Mỹ tránh được các sai lầm tài chính phổ biến khi trưởng thành, đóng góp vào sự ổn định kinh tế cá nhân và xã hội về lâu dài.
Vương quốc Anh: Sáng kiến “KickStart Money” cho học sinh tiểu học
Tại Anh Quốc, giáo dục tài chính đã được đưa vào chương trình quốc gia ở bậc trung học (học sinh được dạy cách lập ngân sách, tìm hiểu sản phẩm dịch vụ tài chính, quản lý rủi ro… trong môn Công dân ở cấp THCS và THPT). Đặc biệt, nhận thức được tầm quan trọng của giáo dục sớm, một liên minh gồm 20 tập đoàn tài chính hàng đầu tại Anh đã khởi xướng chương trình KickStart Money dành riêng cho học sinh tiểu học. Mục tiêu của KickStart Money là kiểm chứng hiệu quả của việc dạy quản lý tiền từ nhỏ, giúp trẻ em hình thành nhận thức đúng đắn về tài chính. Nội dung chương trình tập trung vào những khái niệm cơ bản và gần gũi với lứa tuổi các em: hiểu giá trị của đồng tiền, phân biệt giữa “nhu cầu” và “mong muốn”, cũng như lợi ích của tiết kiệm. Thông qua các buổi hội thảo tổ chức ngay tại trường tiểu học, được dẫn dắt bởi các chuyên gia tài chính, học sinh được tương tác, thảo luận về cách sử dụng tiền hợp lý và ý nghĩa của việc dành dụm cho mục tiêu trong tương lai.
Kết quả thu được từ sáng kiến KickStart Money rất đáng khích lệ. Một đánh giá độc lập về tác động của chương trình cho thấy 68% học sinh cảm thấy có động lực hơn trong việc tiết kiệm tiền. Ba tháng sau khi tham gia khóa học, 70% học sinh đã bắt đầu “làm việc hướng tới mục tiêu để dành”, tức là chủ động tiết kiệm cho một mục tiêu cụ thể, và 87% học sinh hiểu rằng quyết định tài chính của mình sẽ dẫn đến những kết quả ra sao. Nhiều em nắm vững các khái niệm tài chính cơ bản và biết mô tả chính xác về “ngân sách”. Điều này minh chứng rằng giáo dục tài chính ở bậc tiểu học có thể tạo cảm hứng và thay đổi hành vi của trẻ theo hướng tích cực chỉ trong thời gian ngắn. Quan điểm của KickStart Money – được củng cố bởi nghiên cứu từ Đại học Cambridge – cho rằng hành vi về tiền của trẻ hình thành từ rất sớm (khoảng 7 tuổi), vì vậy nếu chờ đến trung học mới dạy thì đã bỏ lỡ giai đoạn vàng để uốn nắn. Sáng kiến tại Anh cho thấy lợi ích của việc bắt đầu giáo dục tài chính từ tiểu học, đồng thời là lời nhắc nhở các bậc phụ huynh nên chủ động trao đổi với con về tiền bạc sớm hơn, kết hợp cùng nhà trường để hình thành thói quen tài chính lành mạnh cho trẻ.
Singapore: Lồng ghép giáo dục tài chính trong giáo dục công dân
Singapore là một ví dụ tiêu biểu về việc lồng ghép giáo dục tài chính vào chương trình chính khóa từ bậc tiểu học một cách hiệu quả. Tại các trường tiểu học Singapore, kiến thức về tài chính không được dạy như một môn riêng biệt mà tích hợp trong môn Giáo dục nhân cách và công dân (CCE – Character and Citizenship Education). Chính phủ Singapore chủ trương gắn giáo dục hiểu biết tài chính với việc giảng dạy các giá trị đạo đức cốt lõi cho học sinh nhỏ tuổi. Nội dung được lựa chọn phù hợp với tâm lý lứa tuổi, nhấn mạnh những khái niệm và giá trị cơ bản như phân biệt giữa nhu cầu và mong muốn, chi tiêu trong phạm vi cho phép, cũng như tầm quan trọng của tiết kiệm và đầu tư từ sớm. Mục tiêu là xây dựng cho học sinh tiểu học sự tự nhận thức về thói quen tiêu dùng, biết quý trọng đồng tiền và hiểu rằng cần tiết kiệm để đảm bảo tương lai. Việc tích hợp nội dung tài chính trong giờ học đạo đức giúp các em liên hệ kiến thức tài chính với các giá trị sống, từ đó hình thành thái độ trách nhiệm và trung thực trong quản lý tiền bạc.
Phương pháp triển khai tại Singapore mang tính liên tục và phát triển dần qua các cấp học. Ở bậc tiểu học, bài học tài chính thường thông qua các câu chuyện đạo đức, tình huống giả lập về chi tiêu hằng ngày, giúp trẻ vừa học kiến thức vừa rèn luyện phẩm chất (như tiết kiệm, kiềm chế ham muốn mua sắm). Lên bậc trung học, học sinh Singapore tiếp tục được hướng dẫn những kỹ năng tài chính phức tạp hơn, chẳng hạn như lập kế hoạch ngân sách đơn giản, sử dụng tín dụng một cách có trách nhiệm và hiểu biết về quyền lợi của người tiêu dung. Những nội dung này nhằm giúp các em trở thành người tiêu dùng thông minh và có trách nhiệm trong tương lai. Thậm chí, ở bậc dự bị đại học (tương đương THPT), kiến thức tài chính còn được đưa vào môn Kinh tế nâng cao, nơi học sinh thảo luận về cân nhắc chi phí – lợi ích, đầu tư thông minh… Có thể nói, Singapore đã xây dựng một lộ trình giáo dục tài chính toàn diện từ tiểu học lên đến đại học, đảm bảo mỗi học sinh đều được trang bị nền tảng kiến thức tài chính vững chắc phù hợp với lứa tuổi. Nhờ sự nhất quán và sớm định hướng, thanh thiếu niên Singapore nổi tiếng là có ý thức kỷ luật cao trong chi tiêu và tỷ lệ tiết kiệm cá nhân thuộc hàng cao trên thế giới – điều phần nào phản ánh hiệu quả của chương trình giáo dục tài chính được triển khai từ những năm đầu đời ở trường học.
Phần Lan: Học kỹ năng tài chính qua Kinh tế gia đình và mô hình “Thành phố doanh nghiệp”
Phần Lan – quốc gia có nền giáo dục hàng đầu thế giới – chú trọng giáo dục kỹ năng tài chính cho học sinh thông qua các môn học thực tiễn và trải nghiệm thực tế. Mặc dù không có môn học riêng mang tên “Giáo dục tài chính” ở bậc phổ thông, chương trình giáo dục cơ bản Phần Lan có môn học bắt buộc là Kinh tế gia đình (Home Economics), thường được học ở giai đoạn cuối bậc tiểu học hoặc đầu THCS. Trong môn học này, học sinh được dạy cách quản lý cuộc sống gia đình, mà trọng tâm là kỹ năng quản lý chi tiêu gia đình và ngân sách cá nhân. Đây là kỹ năng thiết thực giúp các em biết lập kế hoạch mua sắm, tính toán chi phí sinh hoạt và hiểu giá trị của lao động trong việc tạo ra thu nhập. Mục tiêu của việc đưa Kinh tế gia đình vào chương trình là để mọi học sinh đều có kiến thức tài chính và kỹ năng sống căn bản khi tốt nghiệp giáo dục bắt buộc, chuẩn bị cho cuộc sống tự lập. Thú vị là ở bậc trung học (cấp THPT), Kinh tế gia đình trở thành môn tự chọn phổ biến nhất – nhiều học sinh Phần Lan tiếp tục chọn học môn này để nâng cao thêm kỹ năng tài chính và nội. Điều đó cho thấy học sinh nhận thức rõ lợi ích của những kiến thức thực tế về tài chính và đời sống mà môn học đem lại.
Bên cạnh chương trình chính khóa, Phần Lan còn nổi tiếng với các mô hình giáo dục trải nghiệm sáng tạo nhằm dạy trẻ về kinh tế và tài chính. Một ví dụ tiêu biểu là “Yrityskylä” (Thành phố doanh nghiệp) – chương trình mô phỏng kinh tế dành cho học sinh lớp 6 trên toàn quốc. Trong dự án Yrityskylä, người ta xây dựng những “làng kinh doanh” thu nhỏ và học sinh được đóng vai các công dân thực thụ: các em nhận một công việc (như giám đốc, nhân viên ngân hàng, người bán hàng…), hưởng lương và phải quản lý ngân sách của mình để sinh hoạt trong thành phố giả lập đó. Thông qua trải nghiệm một ngày làm người lớn ở “thành phố” Yrityskylä, học sinh học được cách vận hành một doanh nghiệp, sự phân công lao động, dòng tiền trong nền kinh tế và kỹ năng ra quyết định tài chính. Chương trình này mang lại trải nghiệm hết sức sống động và được tất cả các trường phổ thông Phần Lan hưởng ứng như một phần của giáo dục hướng nghiệp và tài chính cho học sinh cuối cấp tiểu học. Ông Mika Kuoppala, Giám đốc dự án Yrityskylä, chia sẻ rằng mục tiêu của chương trình là giúp học sinh “học về môi trường kinh tế mà các em đang sống, chuẩn bị cho cuộc sống trưởng thành” thông qua phương pháp học qua làm. Phương pháp này tỏ ra hiệu quả khi học sinh được áp dụng kiến thức tài chính vào tình huống thực tiễn, từ đó hiểu sâu sắc hơn bài học trên lớp và ghi nhớ lâu dài. Trên bình diện quốc tế, thành công của Phần Lan trong giáo dục tài chính được thể hiện qua kết quả đánh giá PISA. Trong kỳ đánh giá hiểu biết tài chính PISA 2018 của OECD, học sinh 15 tuổi Phần Lan đạt điểm trung bình 537 – xếp hạng nhì thế giới, chỉ sau Estonia. Kết quả xuất sắc này phản ánh tính hiệu quả của việc chú trọng giáo dục kỹ năng tài chính – kinh tế từ sớm của Phần Lan, bao gồm cả việc tích hợp trong môn Kinh tế gia đình lẫn những mô hình sáng tạo như Yrityskylä.
Nhật Bản: Thách thức khi đưa giáo dục tài chính vào chương trình phổ thông muộn
Trái với các nước trên, Nhật Bản đến gần đây mới bắt đầu đưa giáo dục tài chính vào hệ thống trường học, và chủ yếu ở cấp trung học phổ thông. Từ năm học 2022–2023, Bộ Giáo dục Nhật Bản yêu cầu các trường trung học triển khai nội dung giáo dục tài chính trong chương trình, cụ thể là tích hợp vào môn Kinh tế gia đình (Home Economics) nhằm nâng cao hiểu biết tài chính cho học sinh. Động thái này xuất phát từ thực tế đáng lo ngại: một khảo sát năm 2021 của công ty chứng khoán Matsui cho thấy 81% người trưởng thành trẻ ở Nhật không tự tin vào kiến thức tài chính của mình, và 71% ước rằng họ được học về tiền bạc ở trường học. Mục tiêu của việc cải cách chương trình là giúp thế hệ trẻ Nhật Bản trở thành những người tiêu dùng độc lập và thông thái hơn, có kỹ năng quản lý kế hoạch tài chính dài hạn trong tương. Nội dung tài chính được đưa vào sách giáo khoa môn Kinh tế gia đình ở cấp THPT, tập trung vào các kiến thức như quản lý ngân sách cá nhân, tiết kiệm, đầu tư cơ bản và hiểu biết về rủi ro tài chính – những nội dung rất cần thiết khi Nhật Bản đã hạ độ tuổi trưởng thành xuống 18, đồng nghĩa với việc nhiều thanh niên bắt đầu tự quản lý tài sản sớm hơn.
Việc triển khai giáo dục tài chính ở Nhật Bản tuy nhận được sự ủng hộ từ phụ huynh nhưng cũng đối mặt với nhiều băn khoăn, thách thức. Nhiều giáo viên bày tỏ lo ngại họ không đủ chuyên môn để giảng dạy hiệu quả lĩnh vực này. Cô Mishato Ishida – giáo viên môn Kinh tế gia đình tại một trường trung học ở tỉnh Saitama – cho biết do thiếu hiểu biết sâu về tài chính, giáo viên có xu hướng chỉ dạy đúng theo nội dung trong sách, khiến bài học thiếu sức sống và khó liên hệ thực tế. Một vấn đề khác là quỹ thời gian hạn hẹp dành cho môn Kinh tế gia đình. Ở bậc trung học Nhật, môn này thường được bố trí trong 2 năm học, nhưng nhiều trường đã chủ động cắt giảm xuống chỉ còn 1 năm để dồn thời gian cho các môn thi đại học như Toán, Tiếng Anh… Hệ quả là giáo viên chỉ có thể dành vài giờ mỗi năm để nói về tài chính cá nhân, không đủ độ sâu và liên tục để học sinh lĩnh hội đầy đủ. Thực tế tại Nhật Bản cho thấy nếu đưa giáo dục tài chính vào muộn (đến bậc trung học phổ thông mới bắt đầu) thì sẽ vấp phải rào cản về đào tạo giáo viên và sắp xếp thời lượng, làm giảm hiệu quả của chương trình. Điều này càng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bắt đầu giáo dục tài chính từ cấp tiểu học – khi học sinh còn nhỏ, nội dung còn đơn giản, nhà trường dễ dàng lồng ghép dần dần và giáo viên cũng có thời gian trau dồi chuyên môn theo kịp chương trình. Hiện tại, Nhật Bản mới ở bước khởi đầu và chưa có kết quả cụ thể để đánh giá, nhưng những trăn trở này chính là bài học kinh nghiệm cho các nước khác khi thiết kế lộ trình giáo dục tài chính cho học sinh.
Kết luận
Từ các phân tích trên, có thể khẳng định rằng giáo dục tài chính nên được khởi động ngay từ bậc tiểu học để trang bị sớm cho trẻ em những kiến thức và kỹ năng thiết yếu về quản lý tiền bạc. Thực tiễn ở Mỹ, Anh, Singapore, Phần Lan cho thấy việc lồng ghép linh hoạt nội dung tài chính vào chương trình tiểu học giúp học sinh hứng thú học tập, hiểu được giá trị của đồng tiền, cách chi tiêu hợp lý và biết tiết kiệm cho tương lai. Không những thế, nhiều chương trình đã ghi nhận chuyển biến tích cực trong nhận thức và hành vi của học sinh: các em chủ động đặt mục tiêu tiết kiệm, hiểu được hậu quả của quyết định tài chính và hình thành thói quen tốt từ nhỏ. Những quốc gia bắt đầu sớm như Phần Lan, Estonia đã đạt thành tích cao về hiểu biết tài chính trong các đánh giá quốc tế, tạo nền tảng cho một thế hệ công dân có năng lực tài chính vững vàng. Ngược lại, bài học từ Nhật Bản cho thấy nếu đợi đến tuổi thiếu niên mới dạy thì có thể gặp nhiều trở ngại về triển khai và bỏ lỡ giai đoạn vàng để rèn luyện thói quen. Vì vậy, đầu tư cho giáo dục tài chính ở cấp tiểu học chính là đầu tư cho tương lai. Những học sinh hôm nay được dạy cách quản lý tiền hiệu quả sẽ trở thành những người trưởng thành tự chủ, tránh được các bẫy nợ và quyết định tài chính sai lầm sau này Giáo dục tài chính sớm không chỉ mang lại lợi ích cho cá nhân các em và gia đình, mà còn góp phần xây dựng một xã hội ổn định và thịnh vượng hơn trong tương lai.
Trung tâm bồi dưỡng kỹ năng Thiên Tường ART
Tài liệu tham khảo: Giáo dục & Thời đại, OECD, NEA, Magic Breakfast (Financial Times), 3T Academy, VnExpress, VietnamNet.